Ekosistem servisleri değerinin mekânsal planlama ile ilişkilendirilmesi

Abstract

Ekosistem servisleri (ES), insan yaşamının devamlılığı için ekosistemlerden temin edilen ürün, süreç ve faydalar bütünü olarak tanımlanmaktadır. Ekosistemler sundukları kaynak sağlayıcı (tedarik), düzenleyici, destekleyici ve kültürel ES'ler ile yaşam döngüsüne direkt ve dolaylı faydalar sağlamakta; insan refahı için önemli değerler üretmektedir. Ekosistemlerin ekolojik, ekonomik veya sosyo-kültürel fayda boyutlarına atıfta bulunan bu değerlerin bir kısmı içme suyu, gıda, kereste, odun dışı ürünlerin temini gibi ES'lerle doğrudan piyasa ekonomilerinde yer almakta veya farklı ekonomik sektörler için hammadde olmalarına bağlı olarak "parasal" niteliğe sahiptir. Buna karşın karbon döngüsü, biyolojik çeşitlilik, su arıtma, sel/taşkın kontrolü, biyolojik kontrol, rekreasyon gibi ES'ler ise piyasa ekonomilerinde doğrudan yer almamasına rağmen, yaşam kalitesi ve ekolojik döngülerdeki dolaylı katkıyla insan refahı için "parasal olmayan değerler" üretmektedir. ES'lerin parasal ve parasal olmayan değerlerinin toplamı, doğal sermayenin insan refahındaki önem derecesini ve fayda büyüklüğünü ortaya koymaktadır. Temelde ES yaklaşımı, insan-doğa ilişkisini sadece etkiler üzerinden değerlendirmek yerine, yaşamın devamlılığı için gerekli ekosistem malları, hizmetleri ve faydalarının sürdürülebilirliği için doğanın üretim kapasitesinin korunmasına odaklanmaktadır. Bu nedenle son yıllarda sürdürülebilir kalkınmayı desteklemek amacıyla mekânsal planlama, karar verme ve politika geliştirme süreçlerinde ES yaklaşımına dayalı pratiklerin önemi ve gerekliliği gündeme taşınmaktadır. Küresel düzeyde son 50 yılda insan kaynaklı faaliyetlerin neden olduğu ekosistem değişimleri ve kayıplarının ES'lerin %60'ında bozulmalara veya geri döndürülemez düzeyde kullanımlara sebep olması (MEA, 2005); son 30 yılda kentsel alanların iki katına çıkmasına bağlı olarak karasal ekosistemlerdeki %23'lük verimlilik düşüşü, doğal ekosistemlerin %47 düzeyinde azalışı ile flora ve fauna türlerinin yaklaşık %25'nin yok olma tehdidi altında olması (IPBES, 2019), arazi kullanım kararları ve alan yönetimi politikalarında daha stratejik ve rasyonel karar verme mekanizmalarının gerekliliğine işaret etmektedir. Bunun için mekânsal planlamada daha kapsamlı, etkili ve uygulanabilir bir ekolojik anlayışın geliştirilerek planlama kararlarının olumlu/olumsuz etkilerinin ES performansına dayalı bir bakış açısıyla ele alınması ve ES'lerin koruma-kullanma dengesini destekleyecek çözümlerin ve stratejilerin geliştirilmesi gerekmektedir. ES'lerde parasal değer tahminleri mekânsal karar vericiler ve uygulayıcılar için tam olarak bu ihtiyaca cevap vermek üzere, kıt kaynaklar arasında daha bilinçli ve daha verimli ödünleşmelere imkân tanımakta ve ES'lerin somut göstergelerle insan hayatındaki önemini, gerekliliğini ve değiş-tokuş edebilirliğini ortaya koymaktır. Fakat mevcut mekânsal planlama uygulamalarında, doğal sermaye ve ES'ler çok yönlü analizlerle değerlendirmemekte; ekosistemlerin ürettiği çeşitli ES değerleri göz ardı edilerek ekosistemler basit, tek yönlü, kısa vadeli mekânsal yatırımlara ve arazi kullanımlarına dönüştürülmektedir (Bateman ve diğ., 2013). Halbuki ES'lerde parasal değer tespitleri, piyasa araçlarının yönlendirdiği mekânsal planlama kararlarına karşılık doğal sermayenin yarışabilir ya da karşı durabilir bir nitelik kazanmasında kullanılabilecek bir araçtır. Bu nedenle ES'lerin farklı antropojenik faaliyetlere ne kadar katkıda bulunduğu, ES'lerle insan refahı için ne kadar fayda/değer elde edildiği ve ES üretimini sağlayan hassas ve kritik ekosistemleri koruma/geliştirme değerinin ne olduğuna ilişkin değerlendirmeler, mekânsal karar destek mekanizmalarında ekolojik perspektifin güçlendirilmesine ve rasyonel mekânsal kararların geliştirilmesine katkı sağlamaktadır. Bu noktada tez araştırması, ES'lerde değer tahmini konusuna odaklanarak; ES'lerin parasal değerinin mekânsal planlama ve karar alma sürecine nasıl entegre edilebileceğine dair çerçevenin geliştirilmesini amaçlamaktadır. Türkiye'de ulusal ve bölgesel ölçekli birkaç mekânsal planlama uygulamasıyla birlikte yasal çerçeve kazanmaya başlayan ES konusu, biyofiziksel analizler temelinde ES haritalama ve modellemelerine odaklanırken; ES'lerde değer tahminleri, doğal sermaye ve ekosistem muhasebesi, ekolojik ekonominin kazanımları gibi boyutlar yeterli düzeyde ele almamaktadır. Halbuki küresel deneyimler, planlama paydaşlarının ES'lerin önem derecesini somut göstergelerle idrak edebilmesi için, mekânsal planlama sürecine ES'lerin ekonomik boyutunun entegrasyonun gerekliliğine işaret etmektedir. Bu nedenle tez kapsamında parasal ES değer tahmini konusu mekânsal planlama perspektifinden ele alınarak; ES'lerde parasal değer tahminlerinin mekânsal planlamaya katkısı ve mekânsal planlama sürecinin hangi aşamalarında parasal değer tahminlerinden faydalanılabileceği tartışılmaktadır. Ayrıca planlama sürecinin herhangi bir aşamasında yürütülecek parasal değer tahminlerinin nasıl geliştirilebileceği ve uygulanabileceğini tanımlayan "parasal ES değer tahmini metodolojisi" aktarılmaktadır. Bu metodoloji, İstanbul'un en önemli içme-suyu kaynaklarından biri olan Ömerli Havzası'nda örnek olarak uygulanarak; havzanın seçilen dört ES'sinde (gıda üretimi, su üretimi, karbon tutma ve rekreasyon) yere özgü parasal değer tahminleriyle birlikte havzanın toplulaştırılmış parasal ES değeri resmedilmektedir. Ayrıca havzanın mevcut mekânsal planlama hiyerarşisi ve planlama araçları, parasal ES değer tahminleri kapsamında irdelenerek değer tahminlerinin planlama sürecindeki etkinliği değerlendirilmektedir. Sonuçta mekânsal planlama ve karar verme sürecine parasal ES değer tahminlerinin dahil edilmesi ve etkinleştirilmesini destekleyecek yeni yapılandırmalar ve yasal araçlara ilişkin öneriler geliştirilmektedir. Böylelikle mekânsal planlama kararlarının doğal sermaye üzerinde yarattığı etkilerin gerçekçi tespiti ile karar vericilerin ekosistemlerin çok yönlü faydalarına ilişkin somut göstergelerle duyarlılık kazanmasının sağlanacağı ve sürdürülebilir planlama kararlarının geliştirilmesinin destekleneceği düşünülmektedir. Çalışmanın bu yönüyle Türkiye'deki mekânsal planlama süreci için yeni bir yaklaşım sunacağı düşünülmektedir.