Kentsel mekanda bireylerin yön bulma davranışının mekansal dizim ve bilişsel haritalama yöntemi ile irdelenmesi: Suadiye örneği

Abstract

İnsanlar dünyaya geldikleri ilk andan itibaren yaşadıkları kentsel çevre ile sürekli bir etkileşim halinde olmuşlardır. Mekânın ve insan davranışının birbirini şekillendiren dinamik bir ilişkisi bulunmaktadır. Bu etkileşimler sonucunda bazı mekânsal davranışlar ortaya çıkmaktadır. Bu mekânsal davranışlar, kent içerisindeki uyarıcıların yarattığı tepkiler olarak ifade edilebilir. İnsanlar çevrelerinden aldıkları uyarıları kendi bireysel filtrelerinden geçirerek algılarlar ve buna karşılık bazı davranışlar ve yönelmeler sergilerler. Oldukça karmaşık olan ve birçok farklı parametreye sahip olan bu algılama süreci, kentsel çevre içerisindeki mimari düzen ve yapıdan da önemli ölçüde etkilenmektedir. Kent içinde yapılan müdahale ve yeni tasarımlar hem insanların algısına yön vermekte hem de kent içindeki davranışlarını etkilemektedir. Verimli bir şekilde kullanılan ve insanların içerisinde kolay bir şekilde yön bulduğu okunabilir çevreler oluşturmak, kent çalışmaları içinde en önem verilmesi gereken konulardan biridir. Çünkü ancak okunabilir çevreler içerisinde insanlar doğru bir şekilde yön bulma davranışını tamamlamaktadırlar. Okunabilir, anlaşılabilir ve kullanışlı kentsel çevrelerin oluşturulabilmesi için bu konuya gereken önem verilmeli ve hakkında yapılacak olan çalışmaların artması ve çeşitlenmesi gerekmektedir. Sentaktik ve semantik olarak analizler içeren çevre-davranış çalışmaları son yıllarda oldukça artış göstermiştir. Bu tez çalışmasında da benzer olarak sentaktik ve semantik olarak analizler bulunmaktadır ve insanların yön bulma davranışını kentsel çevre üzerinden incelemektedir. İnsanların kent içerisinde yönlerini bulurken bilişsel temsillerin ve bulundukları mekânın fiziksel yapısının nasıl bir ilişkiye sahip olduğunun tespit edilmesi amaçlanmaktadır. Bu tespitler yapılırken mekân anlaşılabilirlik ve okunabilirlik kavramı üzerinden kurulan çerçevede mekâna aşina olan bireylerin sahip oldukları bilişsel haritaları ve mekânın gerçek haritasından elde edilen veriler üzerinden yorumlamalar ve tartışmalar yapılmıştır. Tez çalışmasına başlarken konu ile alakalı geniş bir literatür taraması yapılmıştır. İlk olarak yön bulma kavramı ve bu kavramın imge, okunabilirlik ve bellek ile olan ilişkisinden bahsedilmiştir. Daha sonra bu çalışma için ana analiz yöntemi olarak seçilen mekânsal dizim ve bilişsel haritalama analiz yöntemleri ve yön bulma kapsamında hangi kavramların ön plana çıktığı detaylandırılmıştır. Son olarak ise geçmiş çalışmalar incelenerek, analiz bulgularının doğru bir şekilde değerlendirilebilmesi adına temel bir kuramsal çerçeve oluşturulmuştur. Kullanılan ilk analiz yöntemi olan bilişsel haritalama (cognitive mapping), çalışma alanına aşina olan bireylerle birlikte gerçekleştirilmiştir. Bu yöntem sayesinde, alana aşina olan bireylerin, bu mekâna yeni gelen ziyaretçilere yönlerini bulabilmeleri adına çalışma alanını nasıl ve hangi öğelerle birlikte tarifledikleri tespit edilmiştir. Edinilen bu bilgiler ışığında, çalışma alanının bulunduğu bölgenin gelecekte yapılacak olan çalışmalara yönelik iyi zemin bir hazırlayarak, kullanıcıların algı ve yön bulma davranışlarının detaylı bir biçimde anlaşılması hedeflenmektedir. Çalışmanın başlangıç noktası olarak Suadiye Marmaray Tren İstasyonu durağı belirlenmiştir. Bu çalışma başlangıç noktasını merkez alan bir şekilde, Suadiye Mahallesi'nde gerçekleştirilmiştir. Bu seçimin başlıca nedeni, Suadiye'nin Bağdat Caddesi'nin başlangıç noktası ve bir buluşma noktası olarak varsayılmasıdır. Ayrıca, Marmaray tren hattı aktif hale geldikten sonra Bağdat Caddesi'ne gelen ziyaretçi sayısında ciddi bir artış görülmüştür. Ziyaretçiler bu alan için önemli bir toplu taşıma olan Marmaray ile ulaşım sağladıktan sonra Bağdat Caddesi'ne ulaşmak için genellikle en yakın durak olan Suadiye durağını tercih ettikleri gözlemlenmiştir. Bu şekilde, yön bulma hareketlerine başlama noktası olarak kabul edilebilecek bu alan analiz için uygun bir alan olarak belirlenmiştir. Bilişsel haritalama yapılırken mekâna aşina olan kullanıcılara öncelikle bu alana ilk defa gelen bir ziyaretçiye nasıl yön bulacağını anlatan ve kroki niteliğinde olacak bir haritalama yapılmasının istendiği belirtilmiştir. Bu haritalama için 44 adet katılımcıya 15-20 dakika arası bir süre verilerek beyaz A4 kağıdına çizimin yapılması istenmiştir. Fakat haritalarda çizim dili yanlış, okunamayan veya anlamlandırılamayan haritalardan dolayı 41 adet bilişsel haritanın bu tez çalışması için kullanılmasına karar verilmiştir. Daha sonra haritalardan elde edilen temsiller/çizimler kategorize edilerek sayılmıştır. Bu sayım yöntemi sayesinde temsil edilen öğelerin frekansı elde edilerek, bilişsel haritalardaki verilerin analizlerinin yapılabilmesi adına sayısal verilere dönüştürülmesi sağlanmıştır. Ayrıca, bilişsel haritalardan elde edilen yol ve işaret öğeleri frekans değerlerine göre büyükten küçüğe sıralanarak, 3 farklı dereceye ayrılarak kategorize edilmiştir. 1. dereceden öğeler en çok temsil edilen, 3. dereceden öğeler ise en az temsil edilen öğeleri ifade etmektedir. Bunun en önemli sebebi yorumlama aşamasında öğelerin temsil edilme sıklıklarına göre gruplandırılarak ifade biçimini kolaylaştırmaktır. Bilişsel haritalarda temsil edilen öğelerin 1. dereceden olan yollar üzerinde yoğunlaştığı gözlemlenmiştir. Bilişsel haritalarda temsil edilen öğeler insan belleğinde depolanmış ve yer etmiş olan mekânlardır. Bu çalışma alana aşina olan insanlarla yapıldığı için günümüzde alanda bulunmayan fakat geçmişte varolup hatırlanan mekânlar da temsil edilmiştir. Kentsel bellek mekânlarının oluşmasında kent karakterinin büyük bir rolü bulunmaktadır. Bu alanın ticari kimliğinin baskın karakterinden dolayı insan zihninde yer eden alanların da ticari alanlar olması şaşırtıcı bir sonuç değildir. Mekansal dizim (space syntax) analiz yöntemi ise alanın sahip olduğu potansiyellerinin sayısal olarak veri haline getirilip mekânın anlaşılabilirlik (intelligibility) durumunun analiz edilmesi açısından büyük önem taşımaktadır. Anlaşılabilirlik kavramının analizlerden elde edilebilmesi için bağlantısallık (connectivity) ve bütünleşme (integration) değerlerini içeren analizler yapılmıştır. Mekansal dizim analizini yapabilirken Autocad programında çizilen ve dxf. formatında olan çizimler UCL (University College of London) lisanslı Depthmap ve Michigan Üniversitesi lisanslı (UM) Syntax 2D programlarına aracılığıyla analiz edilmiştir. Depthmap programı sokakların eksenel analizleri için kullanılmıştır. Syntax 2D programı ise grid temelli olarak alan içerisinde ifade edilen işaret öğeleri ve noktaların değerlerinin tespiti için kullanılmıştır. Sınır ve bölge öğeleri ise analizlerin genel yorumlanması aşamasında kullanılmıştır. Bu şekilde çalışma alanının fiziksel konfigürasyonuna ait bilgiler elde ve bireylerin mekân içerisinde yön bulma davranışı gerçekleştirirken hangi yöntemlere başvurdukları tespit edilmiştir. Analizin son aşamasına gelindiği zaman, farklı methodlarla elde edilen bulguların birbiri olan ilişkisine bakılması ve yorumlanabilmesi adına SPSS istatiksel programında regresyon analizi yapılmıştır. Bu analiz sayesinde "p" ve "R" değerleri elde edilmiştir. Frekans ve mekansal dizim yönteminden elde edilen değerler arasındaki ilişkiye bakılmıştır. Erişilen değerler ışığında mekânın fiziksel konfigürasyonu ile bilişsel haritalarda temsil edilme sıklığını ifade eden frekans değerleri arasında kuvvetli bir ilişki olmadığı sonucuna varılmıştır. Fakat yol öğeleri için anlaşılabilirlik kavramına ayrı olarak bakıldığında kuvvetli olma eğiliminde olduğu gözlemlenmiştir. Bu alanda bireyler yönlerini bulurken bazı imgelerin seçilmesinde fiziksel konfigürasyonun etkisi bulunsa da bu sonuç tüm imgeler için geçerli değildir. Analizin yapıldığı çalışma alanının ticari kullanım yoğunluğundan dolayı yön bulma için tercih edilen güzergahlar ve işaret öğelerinin ticari alan yoğunluğu olan yerlerde artış gösterdiği tespit edilmiştir. Kısacası bu tez çalışmasının ana hedefi, çalışmanın yöntemi olarak kullanılan mekansal dizim (space syntax) analizinin ve bireylerin bilişsel haritalarından elde edilen verileri kullanarak kent içerisinde bireylerin yön bulma ilişkisini doğru bir şekilde değerlendirilmesinin mümkün olup olmayacağının araştırılması ve mekânın konfigüratif özellikleriyle bilişsel temsillerinin arasındaki ilişkiyi anlamak ve tartışmaktır. Böylece, bu çalışma sayesinde literatürde hakkında yeterli araştırma bulunmayan bilişsel temsil ve mekânsal konfigürasyon arasındaki bağlantıyı konu alan literatür havuzuna katkı yapılması sağlanacaktır. Çalışmanın sonucunda, bu alanda bireyler yönlerini bulurken etkili olan bazı kent öğeleri (örn: Bağdat Caddesi, Alan Sokak) mekânın fiziksel yapısından etkileniyor olsalar da tüm öğeler için bu durumun bu şekilde olmadığı sonucuna varılmıştır. Çalışma alanının kimliğiyle beraber öne çıkan ticari mekânların ve bu mekânların bulunduğu sokakların yön bulma davranışı gerçekleşirken daha çok tercih edildiği sonucuna varılmıştır. Hillier'in "natural movement" teorisindeki gibi çekimlerin (attraction) belirli bir alanda toplandığı caddeler olabilmektedir. Bu senaryoda çekimler konfigürasyondan etkilenmektedir. Fakat bazı alanlarda bu durum geçerli olmayabilir. Çekim alanlarının eşit dağılmadığı veya güçlü olan çekimlerin bulunduğu bir alanda konfigürasyonun etkisi zayıflayabilmektedir. Bu alanın kimliği, kullanım biçimi, bilinir mağaza veya markalardan dolayı bazı durumlarda konfigürasyonun etkisinde zayıflamalar meydana gelmiştir. Yani bu çalışmada insan zihninde oluşan anlamsal durumun, alanın fiziksel potansiyellerine göre daha baskın geldiği örnekler gözlemlenmiştir. Yine de marka bilinirliğini destekleyen bir biçimde markaların ölçekleri ve sokaklarda bulundukları konumları, görsel olarak erişilebilir bir alanda olması önemli bir yönlendirme unsuru olduğu sonucuna varılmıştır.