Mahalle kültürünü sürdürebilmek ve yeni bir kavram arayışı olarak sosyal dayanıklı mahalle: Kurtuluş-Feriköy örneği

Abstract

Mahalle kavramı ortaya çıkışından bu yana farklı süreçlerden geçmiş ve farklı anlamlar kazanmıştır. Başlangıçta benzer özelliklere sahip bireylerin birlikte yaşamlarını sürdürdükleri, güçlü sosyal ilişkilerin olduğu, kendine yeten ve dışa kapalı bir yerleşim yeri olarak ifade edilen mahalle; zaman içerisinde hem kentleşme süreçleri hem de kavramın farklı disiplinlerin ilgi alanına girmesiyle derinlik kazanmıştır. Mahallede görülen fiziksel mekânla toplumsal yapının diyalektik ilişkisi onu soyut bir kavram olmaktan çıkararak, içinde bulunduğu coğrafya, toplum, o toplumun tarihi ve kültürü gibi bileşenlerle anlam kazanmasını sağlamaktadır. Kavrama yüklenen bu anlamlar mahallenin anlaşılmasını ve genel bir mahalle kabulünden bahsetmeyi güçleştirmekte aynı zamanda mahalleyi anlamaya ve korumaya yönelik gerekliliği doğurmaktadır. Bu kapsamda çalışma öncelikle mahalle üzerine genel bir literatür araştırması sunmakta ve Türkiye özelinde mahallenin geçirdiği değişimleri ele almaktadır. Bu uğraşın arka planındaki düşünce mahalleyi Lefebvre (1974)'nin toplumsal mekân perspektifiyle ele alarak, geçirdiği dönüşümleri ve oluşturduğu yeni pratikleri idrak etmek ve mahallenin yarınını düşünürken onu günümüz şartlarına uygun olacak şekilde koruyup yeni bir paradigmayla ela alma isteğidir. Bu doğrultuda çalışma kapsamında mahallenin geleceğini düşünüp kurgularken ele alınacak bir diğer kavram sosyal dayanıklılıktır. Holling (1973) tarafından ortaya çıkarılan dayanıklılık, başlangıçta ekolojik kapsamda ele alınmış ve genel anlamıyla bir sistemin karşılaştığı bozulma ve zararlara karşı kendini onarma ve geliştirme kapasitesi olarak tanımlanmıştır. Zamanla ekolojik kapsamının yanı sıra farklı disiplinlerde de ele alınmaya başlayan kavram, şehircilik ve planlama perspektifinden bakıldığında bir kentin ya da kent parçasının sahip olduğu çok boyutlu dinamiklerin anlaşılarak olası değişimlere ve tehditlere karşı en az hasar ile dayanabilme veya kendini uyarlama yeteneğinin arttırılmasıdır. Kentsel dayanıklılık yaşam şartlarının iyileştirilmesine, kent genelinde bilgi düzeyinin artmasına ve karar verme süreçlerinde çok aktörlü yapının oluşmasına olanak verdiği için güncel yaklaşımlardan biri haline gelmiştir. Kapsamı gereği fiziksel, sosyal ve ekonomik anlamda bütüncül bir yaklaşımla ele alınması gereken bir konu olan kentsel dayanıklılık, mevcut çalışmalarda daha çok fiziksel yönüyle ele alınmakta ve sosyal boyutu ihmal edilmektedir. Bu nedende bu çalışmada dayanıklılık kavramının planlama çerçevesinde kritik bileşenlerinden biri olan sosyal boyut üzerine odaklanılmış ve sosyal dayanıklılık kavramı üzerinde durulmuştur. Adger (2000) tarafından "Grupların ya da toplumların çevresel, sosyal ve politik değişimler sürecinde ortaya çıkan gerilim ve karışıklıklarla başa çıkabilme yeteneği" olarak tanımlanan sosyal dayanıklılık; içinde bulunduğu toplumun toplum olma hissini, aidiyetini, kültürel kimliğini ve sosyal uyum yeteneğini arttırarak; daha bilinçli, aktif, kolektif ve öğrenen bir toplum oluşturmakta aynı zamanda bunu yaparken fiziksel mekâna da katkı sağlamakta ve kavramı anlaşılması gereken önemli bir konu haline getirmektedir. Sosyal dayanıklılık kavramını mahalleye ile birlikte ele alma gereksinimi, bu uğraşın zaman içerisinde değişen ve dinamik olan süreçlere sosyal ve çevresel olarak adapte olabilen, kültürlerini, kimliklerini koruyan mekânlar üreterek, mahallenin ve mahalle kültürünün sürdürülebilirliğine katkı sağlayabileceği düşüncesidir. Bu kapsamda çalışma yeni bir kavram arayışı olarak sosyal dayanıklı mahalle kavramını içermektedir. Bu incelemeler yapılırken dayanıklılık ve sürdürülebilirlik literatüründen faydalanılarak sosyal dayanıklı mahalle parametreleri oluşturulmuştur. Bu doğrultuda çalışmanın amacı mahallenin salt fizik mekândan ibaret olmadığı düşüncesiyle sosyal dayanıklı mahalle kavramına yönelik ön çalışma oluşturmak ve mahallenin geleceğine yeni bir bakış açısı sunmaktır. Bu kapsamda örnek alan çalışması üzerinden fiziksel çevre, sosyo-kültürel çevre, algısal çevre ve alternatif yaklaşım başlıkları altında ele alınan sosyal dayanıklı mahalle parametreleri değerlendirilmiştir. Alan çalışması için seçilen Kurtuluş-Feriköy geçmişte farklı etnik gruplara ev sahipliği yapmış, günümüz İstanbul'unda da Rum, Ermeni ve Yahudi gibi grupları barındırmaya devam etmiş ve aynı zamanda özellikle 20. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren çeşitli göç dalgalarına uğramıştır. Bu nedenle mahalle sahip olduğu farklı etnik gruplarla, sosyal ve fiziksel anlamda farklı kültürlerden izler taşımakta, çok kültürlü bir yapı sergilemekte ve devam eden mahalle kültürünü okutabilmektedir. Çalışma kapsamında mahallenin dinamiklerini anlamak amacıyla öncelikle tarihsel gelişim süreçleri ve kültürel yapı incelenmiştir. Yapılan incelemelerle mahallenin tarihsel ve kültürel birikiminin mekâna nasıl yansıdığı üzerinde durulmuş ve mahallenin genel profili saptanmıştır. Sonrasında ise belirlenen sosyal dayanıklı mahalle parametrelerine yönelik incelemeler yapılmıştır. İncelemeler mahallenin tarihsel gelişimine yönelik literatür araştırmasının yanı sıra eski eski haritalar, fotoğraf arşivleri, anılar ve gözlem ile zenginleştirilmiştir. Kurtuluş-Feriköy'ün sosyal dayanıklılık bağlamında değerlendirmesi fizik mekân kapsamında geçmişe yönelik algı şemaları ve günümüz haritalandırma çalışmaları ile oluşturulmuştur. Aynı zamanda bir yandan pandemi sürecinin getirdiği kısıtlılığın etkisi bir yandan da pandemi sürecinin mahalle üzerindeki etkisini gözlemleyebilme isteği anket çalışmasını da gerekli hale getirmiştir. Böylece sosyal dayanıklılığa yönelik İstanbul geneli için yapılan ve çalışma alanında yoğunlaşan online anket sonuçları da iki aşamalı olarak değerlendirmeye dahil edilmiştir. Elde edilen bulgular doğrultusunda sosyal dayanıklı olmaya yönelik parametrelerin örnek alan çalışmasında ne gibi paralellikler gösterdiğine, mahallenin ne ölçüde sosyal dayanıklı olduğuna yönelik değerlendirmelerde bulunulmuş ve ilerleyen çalışmalarda İstanbul genelinde mahallelerin sosyal dayanıklılık derecelerinin ölçülmesine yönelik fırsat sağlanmıştır.