Tarihi Anıt Ve Sitlerde Önleyici Koruma Olarak Ziyaretçi Yönetimi: Topkapı Sarayı Müzesi Örneği

Abstract

Tarihi anıt ve sitler zaman içerisinde çeşitli sebeplere bağlı birçok etkiye maruz kalmaktadır. Günümüzde bu etkiler, modern çağın alışkanlıkları ve ihtiyaçlarının da eklenmesiyle kültür varlıklarının korunmasını güçleştiren unsurlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Bugün tarih ve kültüre olan ilgi, tarihi anıt ve sitlere de yansıyarak turizmde artışa sebep olmaktadır. Turizm ekonomik getirileri ile değerlendirildiğinde çoğunlukla olumlu karşılanmaktadır. Bunun yanında, turizmin her yıl yüzbinlerce ziyaretçi ağırlayan müze ve sit alanları üzerindeki etkileri göz ardı edilebilmektedir. Tez çalışmasında, mimari miras üzerinde ziyaretçiye bağlı oluşan risk ve etkilerin en aza indirgenmesine yönelik ziyaretçi yönetim planı hazırlanması sürecinin önleyici koruma kavramı çerçevesinde ele alınarak anlatılması amaçlanmıştır. Çalışma kapsamında Topkapı Sarayı Müzesi incelenmiş ve ziyaretçi yönetimi sürecine öneri getirilmesi hedeflenmiştir. Çalışmanın giriş bölümünde, çalışmanın amacı ortaya koyulmuş ve çalışma yöntemi tüm süreç ile birlikte değerlendirilerek aktarılmıştır. İkinci bölümde, tarihi anıt ve sitlerde ziyaretçi etkileri ve bu etkilere bağlı oluşan hasarların sebep ve sonuç ilişkisi içerisinde aktarılması hedeflenmiştir. Bölüm sonunda önleyici koruma kavramının temeli ve gelişim sürecine kısaca değinilmiş, ziyaretçi etkilerinin kontrolünde önleyici koruma yaklaşımının önemi vurgulanmıştır. Üçüncü bölümde, ziyaretçi yönetimi planının kapsamı ve hazırlanması süreçlerinin aktarılması hedeflenmiştir. Bu doğrultuda, öncelikle planlama sürecinin temelini meydana getiren kavramlara değinilmiş ve sürecin hazırlık aşaması için bir çerçeve oluşturulmaya çalışılmıştır. Ardından, ziyaretçi yönetimi planlaması yöntemleri irdelenmiş, ziyaretçi yönetimi uygulamaları ve stratejileri aktarılmıştır. Söz edilen süreçler müze ve sit alanlarında uygulamalarla örneklendirilmiştir. Bölüm sonunda değerlendirme yapılarak planlama sürecine dair bir şema oluşturulmuştur. Tez çalışmasının dördüncü bölümünde, örnek çalışma olarak incelenen Topkapı Sarayı Müzesi’nin mevcut durumuna dair analiz ve değerlendirmelere yer verilmiştir. Bu doğrultuda, Topkapı Sarayı Müzesi’nin içerisinde bulunduğu Sultanahmet Arkeolojik Parkı Dünya Mirası Alanı ve Sur-i Sultani ile ilişkisinden başlanmak üzere, bağlı olduğu kurumlar, yasal mevzuat ve ilgili projeler aktarılmıştır. Topkapı Sarayı Müzesi’nin tarihçesi, koruma uygulama süreçlerinin gelişimi ve bugünkü durumunun aktarılmasının ardından, müzenin ziyaretçi yönetimi uygulamalarına değinilmiş ve çalışma süresince müzede yapılan gözlemlerde tespit edilen ziyaretçi etkileri belirtilmiştir. Bölüm sonunda, aktarılan veriler değerlendirilmiş ve yorumlanmıştır. Topkapı Sarayı Müzesi ziyaretçi yönetimi planı süreci için önerilerin sunulduğu beşinci bölüm, çalışmanın üçüncü bölümünde ulaşılan ziyaretçi yönetimi planlama süreci şeması temel alınarak kurgulanmıştır. Bu doğrultuda, planlama sürecinin başlangıç aşamasında katılımcı ve paydaşlar önerilmiş, yapılacak ziyaretçi yönetimi planlamasının Sur-i Sultani ölçeğinde de ele alınmasının önemi vurgulanmıştır. Planlama sürecinin diğer aşamaları için, planlama sırasında izlenecek yöntemler belirtilmiş, uygulanabilecek yönetim stratejilerine dair öneriler aktarılmıştır. Bölümün sonucunda, Topkapı Sarayı Müzesi için hazırlanacak ziyaretçi yönetimi planının ardından korumanın sürdürülebilmesine yönelik önerilere yer verilmiştir. Günümüzde Türkiye’deki birçok tarihi anıt ve sit alanı, çalışma kapsamında ele alınan ziyaretçi etkilerine bağlı hasarların ortaya çıkması tehlikesi altındadır. Nitekim, bazı dünya mirası alanlarında söz edilen hasarlarla karşılaşılmaktadır. Çağdaş önleyici koruma ilkelerinin benimsendiği etkin bir ziyaretçi yönetimi planının hazırlanması, tarihi anıt ve sitlerin geleceğe taşınmasında önemli bir rol oynamaktadır.

Historical monuments and sites are exposed to many affects throughout time due to various reasons. Nowadays, effects of modern lifestyle and daily routine are the additional factors that complicate conservation of cultural heritage. Contemporary interest in history and culture also affects historic monuments and sites, and leads to an increase in tourism. Economic benefits of tourism are often came into prominence, and consequently impacts on the museums and heritage sites are mostly ignored. In this thesis, visitor management planning process which reduces visitor impacts and risks on architectural heritage is presented within the framework of preventive conservation. In this scope, an alternative suggestion to visitor management process in the case study of Topkapı Palace Museum is aimed to be presented. In the introduction, aim of the study along with methods and research process are explained. In the second chapter, visitor impacts on historical monuments and sites are stated along with the causes and the consequences. At the end of this chapter, the concept and evolution of preventive conservation is briefly articulated and the importance of this approach in visitor impact control is emphasized. In the third chapter, scope of visitor management plan and the planning process are aimed to be explained. In line with this, planning process and the main concepts that frame this process are defıned. Afterwards, visitor management planning methods are examined along with the visitor management practices and strategies, and case studies that examplifies this process are articulated. At the end of the chapter, visitor management planning process that explained throughout this chapter is evaluated and a planning process diagram is created. In the fourth chapter of the study, analysis and evaluation of current situation of the case study subject Topkapı Palace Museum are addressed. In line with this, starting with Topkapı Palace Museum’s relations with Sultanahmet Archeological Park World Heritage Site and Sur-i Sultani, its bounded institutions, legal regulations and related projects are articulated. Following the explanation of brief history, evolution of conservation application processes and the current situation, museum’s visitor management practices are mentioned and the visitor impacts which are observed during the study process are stated. At the end of the chapter, findings are evaluated and interpreted. The fifth chapter which includes the proposals for Topkapı Palace Museum visitor management plan process is based on the visitor management planning process framework that is obtained in the third chapter of the study. In the guidance of this, at the begining of the planning process participants and stake holders are suggested, and the importance of considering the future visitor management planning also at the scale of Sur-i Sultani is emphasized. For the other stages of the planning process, the methods which will be followed are specified, possible management strategies are suggested. At the end of the chapter following the visitor management plan for the Topkapı Palace Museum, suggestions towards sustainability of the conservation are proposed. Today, many of the historic monuments and sites in Turkey are under threat of visitor impact related damage. Indeed, in some World Heritage Sites the mentioned damages can be observed. Preparing an effective visitor management plan following the modern preventive conservation principles is of the utmost importance for the preservation of historical monuments and sites for future.