Ları̇sa (Buruncuk) antı̇k kentı̇nı̇n yerleşı̇m yapısı

Abstract

Larisa (Buruncuk) Batı Anadolu'da antik Aiolis bölgesi içinde yer alan önemli kentlerden biridir. Arkeolojik buluntulara göre yerleşim tarihi Neolitik döneme dayanmakta, en erken mimari kalıntıları ise Erken Tunç Çağı'na tarihlenmektedir. Yerleşim izleri Buruncuk uzantısının neredeyse tamamına yayılmaktadır. Buruncuk'un batı ve doğu ucundaki iki tepe şehrin iki merkezi alanını temsil etmektedir. Batıdaki tepe (Larisa Batı) üzerinde akropol, güneyinde ve kuzeyinde şehir alanları, doğu, güneydoğu ve kuzeydoğusunda geniş bir nekropol; doğudaki tepe (Larisa Doğu) üzerinde kale ve güneydoğusunda yerleşim alanı; iki tepe arasında kalan alanda ise tarım yapıları ve terasları bulunmaktadır. Bugün alanda görülen mimari buluntular ağırlıklı olarak MÖ 7.-4. yüzyıllar arasına tarihlenmektedir. MÖ 3. yüzyılın başından daha geç döneme tarihlenen bir yerleşim izi görülmediğinden şehrin bu dönemde terk edildiği düşünülmekte, ve mevcut buluntularıyla alan Arkaik, geç Arkaik ve Klasik dönemde iskan görmüş bir şehir görüntüsü sunmaktadır. Larisa'da 20. yüzyılın başlarında dört çalışma sezonu boyunca arkeolojik kazı yapılmıştır. Kazı çalışmaları kentin akropolüne odaklanmıştır. Akropolün dışında kısmen nekropolde kazılar ve şehir alanında sondajlar yapılmıştır. Kale ve eteğindeki yerleşim alanı ise kazı çalışması veya detaylı bir mimari belgeleme yapılmadan yalnızca genel plan üzerinde tespit edilmiştir. 2010 yılında Larisa'da Prof. Dr. Turgut Saner'in yürütücülüğünde mimari yüzey araştırmaları başlatılmıştır. Buruncuk uzantısının tamamında sürdürülen araştırmalar akropolün dışındaki alanlarda kentsel ve kırsal işlevlerin çeşitlendiğini ortaya koymuştur. Tez çalışması bu alanlar arasından Larisa Batı'daki güney ve kuzey şehir alanları ile Larisa Doğu'daki yerleşim alanında belgelenen mimari buluntulardan yola çıkarak yerleşim yapısını değerlendirmektedir. Bu çalışma esas olarak dönem aralığı kabaca bilinen bir yerleşimin topografik özelliklerini ve dağınık mimari izlerini değerlendirmeye, ve olabildiği ölçüde tarihsel verilerle birlikte yorumlamaya yöneliktir. Tez çalışmasıyla MÖ 6.-4. yüzyıllar arasında Pers egemenliği altında varlık göstermiş bir yerleşim olarak Larisa bu dönemin özellikle Anadolu bağlamında az bilinen yerleşim modellerine örnek olarak sunulmaktadır. Larisa bulunduğu konum itibariyle bölge içinde stratejik bir noktayı temsil etmektedir. Üzerinde bulunduğu verimli Gediz Ovası'nın sunduğu tarım kaynakları buradaki yaşamı sürdürülebilir kılmış, Gediz Nehri'nin açtığı doğal yol hattı Larisa'nın Ege kıyısına ve iç bölgelere bağlanmasını sağlamıştır. Yerleşimin şekillenmesinde Buruncuk'un topografya koşulları etkili olmuştur. Larisa Batı ve Doğu tepelerinin kayalık zirveleri anıtsal surlar için zemin oluşturmuş ve sınırlarını belirlemiştir. Tepelerin farklı bölgelerinde yoğunlaşan kayalık alanlar taş ocakları olarak kullanılmış, buradan yapı malzemesi temin edilmiştir. Her iki tepenin güney ve güneydoğu yamaçları diğer yönlere göre daha az eğimli, ve rüzgar, güneş gibi doğal faktörler açısından avantajlı olduğundan yerleşim alanlarına ayrılmıştır.

Larisa (Buruncuk) is located in the ancient region of Aeolis, specifically on the north of modern İzmir, Menemen. Regarding the archaeological finds the settlement history goes back to the Neolithic period, and the earliest architectural finds date to the Early Bronze Age. The earliest archaeological studies on Larisa were carried out by Swedish and German archaeologists in the beginning of the 1900s and have only been continued for four excavation seasons, concentrating mainly on the acropolis. Beyond the acropolis, the studies included a few trial trenches in the southern city area and minor soundings in the necropolis of Larisa West, and the identification of the remains in Larisa East without excavation. Since 2010 an architectural survey conducted by Turgut Saner has been going on investigating the overall ridge of Buruncuk. The recent studies revealed that the settlement fulfilled the ridge with diverse urban and rural functions. The settlement remains of Larisa are spread on and around the two hills of the Buruncuk ridge extending from the ancient Sardene (Dumanlı) mountain through the Hermos plain. The two hills define the two main spots of the ancient city. The higher hill on the northeast, Larisa East, is reserved to a strong fort and small settlement on its southeastern slopes. The lower hill on the southwest, Larisa West, is the major center with an acropolis on the hilltop, furnished with representational buildings such as palaces, a temple and a Megaron; an urban area on southeastern and northern slopes, and an extensive necropolis on its north, northeast and east. The area between the two hills, which is very close to the plain's level, points out an agricultural area with regularly designed buildings and terraces on the southwestern slopes of Larisa East. The visible architectural remains on site date to the 7-4th centuries BCE, and no later remains dating after the beginning of the 3rd century BCE has been recorded. It is suggested that Larisa has been abandoned in the 3rd century BCE and thus today the site offers an opportunity to visualize a settlement from the Archaic, late Archaic and Classical periods. This study focuses on the settlement areas of Larisa West and East, analyzing the dispersed architectural remains within the topography, and aims a comprehensive research on the settlement structure and urban characteristics. The city can be hypothesized as an active center especially in the 5th and 4th centuries BCE as displayed by ambitious building programs. In this context the well-defined urban entity of Larisa has the potential to trace a settlement model of a city under Persian rule, which is manifold and fairly known in western Anatolia.