Kamusal açık alanlarda değişen mikro iklim koşulları ve dış mekân termal konfor: Taksim Meydanı ve Gezi Parkı örnekleri

Abstract

Günlük yaya trafiğini ve çeşitli açık hava aktivitelerini barındırarak toplumun ortak kesişim alanı olan, kentsel yaşamı destekleyen ve kente nefes aldıran kamusal açık alanlar, sürdürülebilir kentsel çevre yaratmak için önemli tasarım unsurlarıdır. Doğal ve yapılı çevre bileşenlerinden oluşan bu kentsel açık alanlar, içerdikleri bitki örtüsü, su kütlesi ve döşeme malzemesi gibi çeşitli peyzaj elemanlarının oluşturduğu mekânsal farklılıklarla iklim bileşenlerini yerel ölçekte etkileyerek birbirinden farklı mikro iklim koşulları meydana getirmektedir. Bu koşullar bireylerin kendilerini termal olarak rahat veya stresli hissetmelerine neden olup mekân içerisindeki konfor durumlarını ve dolayısıyla mekân kullanımını ve beraberinde kentsel canlılığı önemli ölçüde etkilemektedir. Bu nedenle, kullanıcı sağlığı ile konforunu destekleyen kamusal açık alanların planlanması ve tasarlanması ve böylelikle, mikro iklime duyarlı günümüz ve geleceğin kentlerinin inşa edilmesi için yayaların açık alanlarda maruz kaldığı termal koşullardan duydukları memnuniyet düzeylerinin belirlenmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Bu kapsamda, dış ortamlardaki kullanıcı termal algılarının ve konfor koşullarının nesnel saha ölçümleri ve öznel değerlendirmeler üzerinden incelenmesi gerekmektedir. Bu iki yöntemin bir arada kullanılması, objektif verilerin yanı sıra kullanıcıların subjektif deneyimlerinin de dikkate alınarak daha kapsamlı bir şekilde değerlendirmelerin yapılmasına imkân sağlamaktadır. Küresel çapta yaşanan hızlı kentleşme süreçlerinin ve beraberinde artan nüfus yoğunluğu, betonlaşma, ekolojik bozulmalar ve iklim değişikliği etkilerinin esasen şehirlerdeki açık alanlar üzerinde baskı oluşturması nedeniyle özellikle son 20 yıldır dünya genelinde konuya ilişkin artan bir ilgi olmasına karşın, çalışmaların çoğu halen özgün veri eksikliğine sahip olup özellikle Türkiye'de yürütülen çalışmalar oldukça sınırlı sayıdadır. Bu çalışma, objektif ve subjektif veriler üzerinden, İstanbul metropolünün merkezinde yer alan kamusal açık alanların yaz mevsimi gündüz saatlerindeki mikro iklim ve dış mekân termal konfor koşullarını analiz etmeyi, bu alanları ziyaret edenlerin termal algıları ile memnuniyet düzeylerini belirlemeyi ve yaz dönemi için bölgeye özgü termal konfor ölçeğini tanımlamayı amaçlamaktadır. Bu kapsamda, İstanbul'un Beyoğlu ilçesinde bulunan ve gün içerisinde şehrin en yoğun kullanım oranlarına sahip kamusal açık alanlarından olan Taksim Meydanı ve Gezi Parkı'nın mekânsal kompozisyonları ve bu mekânların gün içerisindeki doluluk seviyeleri göz önüne alınarak seçilen 4 lokasyonda, 30 Temmuz - 2 Ağustos 2022 tarihleri arasında, saat 10:00'dan 18:00'a kadar eş zamanlı olarak mikro iklimsel izleme ve rastgele seçilen yayalarla 400'ün üzerinde yüz yüze anket görüşmesi gerçekleştirilmiştir. Mikro iklimsel izleme kapsamında, görüşülen her bir birey için termal ortamların hava sıcaklığı, bağıl nem, rüzgâr hızı ve yönü parametreleri taşınabilir meteorolojik istasyon cihazları aracılığıyla ölçülmüştür. Anket görüşmeleri kapsamında ise, katılımcılardan cinsiyet, boy/kilo, yaş, etnik köken, son 1 saatteki aktivite düzeyleri, alanı ziyaret etme ve bulundukları konumları seçme nedenleri gibi kişisel bilgiler toplanmış ve anlık termal duyumlarını, termal koşulları kabul etme düzeylerini, termal tercihleri ile tercih ettikleri her bir iklimsel parametrenin seviyelerini ve genel konfor durumlarını ASHRAE ile McIntyre ölçeklerine göre oylamaları istenmiştir. Aynı zamanda, katılımcılar bulundukları lokasyonlar için tercih ettikleri peyzaj elemanlarını işaretlerken; bu esnada, katılımcıların giydikleri kıyafetler ve lokasyonlar içerisindeki konumları not edilmiştir. Sonrasında, seçili lokasyonların ve yakın çevrelerinin doğal ve yapılı çevre özellikleri fiziksel saha ölçümleriyle belirlenip ENVI-met mikro iklim simülasyon programında 3 boyutlu olarak modellenmiştir. Ardından, mikro iklimsel izleme kapsamında ölçülemeyen ortalama radyan sıcaklık parametresi oluşturulan 3B modeller ve ölçülen iklimsel parametreler kullanılarak ENVI-met programında her bir katılımcı için simüle edilmiştir. Dış mekân termal konfor hesaplamalarının yapılabilmesi amacıyla dış ortam koşullarını iyi bir şekilde temsil eden, çalışmalarda yaygın olarak kullanılan ve °C cinsinden ifade edildiği için anlama ve diğer parametrelerle karşılaştırma kolaylığı sağlayan Fizyolojik Eşdeğer Sıcaklık (PET) indeksi bu çalışma için seçilmiş olup katılımcıların PET değerleri, yapılandırılmış ENVI-met simülasyonlarına anket ve gözlemlerden elde edilen kişisel bilgilerin girilmesiyle hesaplanmıştır. Bunun sonucunda, ölçülen iklimsel parametreler ve hesaplanan PET değerleri ile anketlerden toplanan kişisel bilgiler ve oylar zamansal ve mekânsal olarak analiz edilirken; PET değerleri, bu değerlere karşılık gelen termal duyum oylarıyla basit lineer regresyona tabi tutulmuştur. Böylelikle, regresyon eğrisi üzerinden çalışma alanı için yaz dönemi nötr konfor sıcaklığı, termal konfor aralığı ve termal olarak kabul edilebilir konfor aralığı belirlenmiştir. Çalışmanın bulguları, kamusal açık alanların içerdikleri çeşitli peyzaj kompozisyonlarına göre birbirinden farklı mikro iklim koşullarına sahip olduğunu ve dış ortamlardaki termal konfor seviyelerinin bu koşullara ve yayaların kişisel özelliklerine göre zamansal ve mekânsal olarak önemli ölçüde farklılaştığını göstermektedir. Aynı zamanda çalışma, termal koşulların algılanmasının ve değerlendirilmesinin yayaların deneyimlerine göre öznel bir sürece tabi olduğunu gösterirken; yayaların mekâna geliş amaçları doğrultusunda genel konfor durumlarını çoğu zaman termal hassasiyetleri üzerinden ifade etmeyebildiklerini, ancak farklı termal duyumlara ve tercihlere sahip olsalar bile kabul etme düzeylerine göre koşullara tolerans gösterebildiklerini kanıtlamaktadır. Ayrıca çalışma, dış mekân termal konfor aralıklarının yere özgü belirlenmesinin önemini vurgularken; aynı zamanda İstanbul için objektif ve subjektif verilerin eş zamanlı elde edildiği ilk çalışma olma özelliğini göstermektedir. Bu doğrultuda, açık alanların termal konfor koşullarının İstanbul gibi kentsel ısı adası sorunu yaşayan şehirlerde mikro ölçekte sorgulanması yere özgü sürdürülebilir kentsel politikaların oluşturulmasını sağlayarak günümüz ve geleceğin en şiddetli küresel ve ulusal sorunlarından biri olan iklim değişikliği ve sıcak hava dalgalarına karşı daha dirençli kentlerin yaratılmasına olanak tanıyacaktır.