Nedîm’in Şiirlerinde Mimari Eserlere Göndermeler

Abstract

1718-1730 yılları arasında yaşanan ve Lâle Devri olarak adlandırılan on iki yıllık süreç, Osmanlı tarihinde Batılılaşmanın ilk önemli adımlarının atılmaya başlandığı, sanatsal ve kültürel anlamda önemli gelişmelerin yaşandığı bir dönemdir. Bu dönemin mimarları III. Ahmed ve Sadrazamı Damat Nevşehirli İbrahim Paşa, barış yanlısı bir tutum sergilemişler ve Batı'ya açılmanın gereğini duymuşlardır. Bu amaç doğrultusunda kültürel ve sanatsal alanlarda birtakım yenilikler yapılmıştır. Fransa'ya bir elçilik heyeti gönderilmiş, diplomatik görevlerinin yanısıra bilimsel ve sanatsal anlamda da incelemeler yapmaları istenmiştir. İlk Türk matbaası açılmış, özellikle coğrafya, bilim ve teknoloji alanlarında pek çok önemli eser basılmıştır. Bu dönemde ayrıca oldukça yoğun bir inşa faaliyetinin yaşandığı görülür. Bu faaliyetler sonucunda Boğaz ve Haliç kıyılarında pek çok köşk, kasır ve sahilsaray yapılmış, şehrin meydanları çeşme ve sebillerle süslenmiştir. Lâle Devri'nde yeni yapılan ya da onarılan bu süslü, gösterişli bahçe, köşk, kasır ve sahilsaraylarda pek zarif ve ince sohbetler, eğlenceler düzenlenmiştir. Bu devirde, gezinti ve eğlence yerleri, kır ve deniz sefaları, bayram şenlikleri çoğalmış, kadınlı erkekli halk buralarda görülmeye başlanmıştır. Lâle Devri'nde gerçekleşen bu yenilikler ve sosyal hayatta yaşanan değişimler, edebiyata da yansımış, bu dönemde özellikle bazı şairlerde görülen yenilik arzusu, gerek şekil, gerekse içerik bakımından klasik estetiğin katı kurallarında çözülmelere yol açmıştır. Bu dönemde dış gerçekliğe daha fazla önem verilmeye başlanmış, Divan edebiyatında daha önceleri soyut bir kavram gibi ele alınan çevre somutluk kazanmıştır. İşte Divan edebiyatındaki bu değişim, özellikle Lâle Devri'nin tâze-zebân şairi Nedîm'in şiirlerinde görünürlük kazanır. Onun şiirlerinde İstanbul, köşkler, saraylar, kasırlar, çeşmeler gibi mimari yapılar, mesire yerleri, bayramlar ve eğlenceler kendine özgü üslubuyla gerçekçi bir şekilde resmedilmiş hatta sahnelenmiştir. Lâle Devri bütün ihtişamı ve çoşkusuyla onun şiirlerinde ebedileşir. Bu çalışmada Nedîm'in dönemindeki saray, kasır, sahilsaray, çeşme, han, hamam, cami, medrese gibi mimari eserler için yazmış olduğu bazı tarih manzumeleri ve kasideleri incelenmiş, bu şiirlerinde Nedîm'in mimari eserlere yaptığı göndermeler tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu çalışmada önce 18. yüzyılın başındaki siyasi ortam ele alınmış ve Lâle Devri'ne uzanan süreç anlatılmıştır. Lâle Devri, devrin sadrazamı Damat Nevşehirli İbrahim Paşa ve devre getirdiği yenilikler, Lâle Devri'nde Osmanlı mimarisi ve Patrona Halil İsyanı üzerinde durulmuştur. Üçüncü bölüm, 18. yüzyılda Divan şiirinin özellikleri ve Lâle Devri'nde adı geçen önemli bazı şairler hakkında verilen bilgilerden oluşmaktadır. Dördüncü bölümde 18. yüzyılın yenilikçi şairi Nedîm'in hayatı, edebi kişiliği, eserleri ve Nedîm'in şiirlerinde 18. yüzyıl manzum tarihlerinin özellikleri anlatılmıştır. Çalışmanın beşinci bölümde ise Nedîm'in mimari eserlere yaptığı göndermeler ve bunların Nedîm'in manzum tarihleri ve kasidelerinde saptanması ve yorumlanması oluşturur.

The duration of twelve years between 1718 and 1730, known as the ?Lâle Devri?, was an important period in Ottoman History. The first steps towards the westernization of the empire with developments in the art and culture took place during this era. Sultan Ahmed the third and his ?sadrazam?, Nevşehirli Damat İbrahim Paşa, were strong supporters of this change. During this peaceful period, they realized the importance of integrating with the western world and many innovations in the art and culture were made to meet this objective. The Ottoman Empire sent an ambassador to France to work not only in a diplomatic post but also to study the scientific and artistic fields. The first Turkish printing press was established during this time as well, and many books, especially about geography, science and technology, were published. There were also many construction works completed during this era. New palaces, mansions and pavilions were built nearby the shores of Bosphoros and Haliç and many fountains were erected in various parts of the city. The upper classes organized many social events in these newly built or repaired mansions, pavilions and gardens. Different types of entertainments such as sightseeing, picnic and boating were also introduced, and commonly men and women were being seen together in these occasions. All of these changes and innovations in the social life were reflected in the literature of the time. Several poets showed a tendency towards a new type of literature in which some hard and basic rules of classical literature were dissolved. The outside environment which was more abstract in Divan literature gained more importance and started to be more concrete. These changes in Divan literature can be observed clearly in Nedîm?s poems. İstanbul?s mansions, pavilions, palaces, fountains, public squiers, festivals and social activities were pictured in a more realistic and concrete way through Nedim?s poems. He applied ?Lâle Devri? life to the literature. In this thesis, architectural pieces such as palaces, mansions, pavilions, fountains, inns, hamams, mosques and medreses that Nedim wrote historical poems and ?kaside? about were studied. The references that Nedîm made to these architectural pieces were also determined. The political atmosphere in the beginning of the 18th century has been examined in the introduction. The remainder of the thesis consists of five parts. The first part examines the Lâle Devri, the ?sadrazam? (Prime Minister) of the era Damad Nevşehirli İbrahim Paşa and his innovations and the Patrona Halil rebellion which put an end to the ?Lâle Devri?. The second part includes characteristics of the Divan Poems and brief information on some well-known poets of the Lâle Devri. The third part examines the innovative poet Nedîm, his life, his works and characteristics of the 18th century history in his poems. The last part of the thesis includes Nedîm?s references to architectural works and the determining and paraphrasing of these references in his history poems and kasides.