Yüksek hızlı teknelerde zihinsel iş yükü, durumsal farkındalık ve emniyet kültürü ilişkilerinin köprüüstü seyir operasyonu açısından incelenmesi

Abstract

Denizci olmak bir yaşam biçimidir. En eski ve köklü mesleklerden biridir. Birçok farklı kültür, milliyet, etnik köken ve eğitim seviyesinden binlerce kadın ve erkek denizci bulunmaktadır. Denizci, topluma kritik katkıda bulunan önemli çalışandır. Köprüüstünden (K/Ü) makine dairesine kadar tüm denizciler fizyolojik ve psikolojik yönleriyle zor, ağır, çetin, meşakkatli ve riskli koşullar altındadır. Gemi, operatör ve makine işlevlerinin bir arada gerçekleştirilip bütünleştirildiği sosyoteknik sistemdir ve denizcinin tüm dünyasıdır. Denizcilik, diğerleriyle karşılaştırıldığında yüksek riskli ve en tehlikeli mesleklerdendir. Denizcilikte emniyet zorlu ve önemli ana odak noktasıdır. Yıllar boyu alınan tüm önlemlere rağmen deniz kazaları meydana gelmektedir. Deniz kazalarının çoğunda ana sebep insan hatasıdır. Denizde emniyet için en önemli hususlardan biri, seyir emniyetinin sağlanmasıdır. En eski ulaştırma yöntemlerinden olan deniz yolu ulaştırması, küreselleşen rekabetçi dünya ticaretinin bel kemiğidir. Deniz yolu ulaştırma sistemleri, teknolojinin değişimine göre gelişmektedir. Özellikle kısa mesafeli deniz yolu ulaştırmasında yüksek hıza olan talep, Yüksek Hızlı Teknenin (HSC-High Speed Craft) ortaya çıkmasını sağlamıştır. HSC, spor-eğlence faaliyetlerinden askeri-ticari alanlara kadar birçok farklı amaç için kullanılmakta olup, her geçen gün sayıları artmaktadır. Zihinsel İş Yükü (MWL-Mental Workload), görevin yerine getirilmesi için kullanılan zihinsel çabadır. MWL ölçümünde subjektif, performansa dayalı ve psikofizyolojik yöntemler kullanılmaktadır. Durumsal Farkındalık (SA-Situational Awareness), çevrenin algılanması, anlaşılması ve geleceğe dönük öngörülerde bulunulmasıdır. SA ölçümünde fizyolojik (süreç indeks tabanlı), hafıza irdeleme (objektif), subjektif ve performansa dayalı ölçüm yöntemleri kullanılmaktadır. Emniyet Kültürü (SC-Safety Culture), yönetim ve çalışanların her zaman emniyetle ilgili hususları düşünmeleri, paylaşmaları ve buna uygun olarak hareket etmeleridir. SC ölçümünde anketler, görüşmeler, sistematik gözlemler, denetlemeler, kontrol listeleri, hata raporları, yaralanma-ölüm oranları, durum-kaza kök sebep analizleri gibi çeşitli yöntemler kullanılmaktadır. Çalışmada, HSC kullanıcısına öncelikle çalışmaya katılım bilgilendirmesi yapılmıştır. Devamında gemi kullanıcısı tanımlayıcı soruları sorulmuştur. Elektronik seyir cihazları ikili karşılaştırması, Yenilenmiş Amerika Birleşik Devletleri Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesi İş Yükü İndeksi (RNASA-TLX-Revised National Aeronautics and Space Administration Task Load Index), Durumsal Farkındalık Değerlendirme Tekniği (SART-Situational Awareness Rating Technique) ve İskandinav İş Emniyet İklimi Anketi (NOSACQ-50-Nordic Occupational Safety Climate Questionnaire) ölçeklerinde gemi kullanıcısından, vardiya (çalışma) zaman aralığında seyir işleminin tamamını bir bütün şeklinde göz önüne alıp köprüüstü seyir operasyonu görevi için değerlendirme yapması istenmiştir. Daha sonra HSC kullanıcısı; ayrılış (avara etme) manevrası, kıyıya yakın sularda seyir, kısıtlı (dar) sularda seyir, açık denizde seyir ve yanaşma (aborda olma) manevrası operasyonlarını MWL, SA ve SC seviyelerinin en çoktan en az olduğu duruma göre ayrı ayrı belirtmiştir. Ayrıca, MWL, SA ve SC'yi en çok etkileyen 5 unsur, MWL'yi optimum seviyeye getirecek ve SA ile SC'yi arttıracak 5 öneri sıralamıştır. Seyir, gemi kullanıcısının deneyimine ve muhakemesine bağlı bir süreçtir. HSC seyri karmaşık ve riskli operasyondur. Kılavuz ve elektronik seyir çeşitleri birlikte uygulanmaktadır. HSC'ler, trafiğin yoğun olduğu kıyıya yakın ve kısıtlı sularda bulunmaktadırlar. HSC kullanıcısı sürekli değişen çevre, organizasyon ve operasyon koşullarında seyir yapmaktadır. Seyir yapılan ortam ve K/Ü'deki modern teknoloji HSC kullanıcısının fizikselden ziyade zihinsel ve algısal taleplerini arttırıp yeteneklerini zorlamaktadır. Uygun olmayan MWL ile düşük SA ve SC'ye sahip HSC kullanıcısı, yanlış kararlar verebilmektedir. Çalışma sonucunda elde edilen bulgular doğrultusunda HSC kullanıcısının K/Ü seyir operasyonu açısından MWL, SA, SC seviyeleri ve ilişkileri incelenmiştir. HSC'de gerçekleştirilen seyir sırasında MWL, SA ve SC'yi etkileyen unsurlar tespit edilmiştir. MWL'yi optimum seviyeye getirici ve SA ile SC'yi arttırıcı öneriler belirlenmiştir. Son olarak HSC seyir operasyonunu daha emniyetli hale getirmek için değerlendirmelerde bulunulmuştur.