Kümeleme analizi ile sınıflandırılan İstanbul ilindeki hastanelerin veri zarflama analizi ile verimliliklerinin değerlendirilmesi

Abstract

Günümüzde ülke nüfuslarının artması ve kaynakların kıt olması nedeniyle bir kamu hizmeti olan sağlık hizmetlerinin etkin bir şekilde sunulması önem kazanmıştır. Özellikle 2. basamak ve 3. basamak sağlık hizmeti sunan hastaneler sağlık sisteminde önemli bir yer tutmuştur. Sağlık sisteminde kurumsallığın artmasıyla beraber hastanelerde verilen sağlık hizmetlerinin aksamadan devam etmesi, sağlık hizmetlerine ayrılan kaynakların verimli kullanılması ve yazılımsal gelişmelerle beraber sağlık verilerinin analiz edilerek doğru kararların alınması sağlık yöneticilerinin performansları açısından belirleyici olmuştur. Ayrıca bir ülkenin sosyo-ekonomik gelişmişliği açısından sağlık kaynaklarının etkin ve verimli kullanılması ve sağlık hizmetlerinin sürekliliğinin sağlanması önemli yer tutmaktadır. Bu çalışma kapsamında İstanbul'da 2. basamak ve 3. basamak sağlık hizmeti sunan 223 adet hastanenin 2019 yılı verileri kullanılarak Veri Zarflama Analizi (VZA) yöntemiyle etkinlik skorları hesaplanıp daha sonrasında hastaneler arası verimlilik karşılaştırmaları yapılması amaçlanmıştır. Veri Zarflama Analizi matematiksel bir optimazasyon tekniği olup başta yöneylem araştırması, sağlık, finans, askeri ve eğitim alanlarında olmak üzere birçok alanda yaygın olarak kullanılmaktadır. Literatür araştırması yapıldığında özellikle Türkiye'de son yıllarda artan bir biçimde sağlık alanında VZA kullanılarak yapılan verimlilik çalışmaları görülmüştür. VZA yönteminin parametrik olmayan bir yöntem olmasından kaynaklı farklı ölçü birimlerinde olan girdi ve çıktıların yer aldığı modelleri çözebilmesi en büyük avantajı olup çok tercih edilmesinin en büyük nedenidir. Öncelikle çalışmada VZA uygulamadan önce, girdi ve çıktı olarak kullanılacak 4 adet girdi değişkeni ile 5 adet çıktı değişkeni arasındaki ilişkinin gücü ve anlamlılığı Kanonik Korelasyon Analizi yapılarak test edilmiştir. Bu testin ve literatür araştırmalarının sonucunda girdi değişkenleri olarak Tescilli Yatak Sayısı, Toplam Hekim Sayısı, Hemşire Sayısı ve Aktif Ameliyat Masa Sayısı değişkenlerinin kullanılmasına karar verilmiştir. Ayrıca çıktı değişkenleri olarak ise Ayaktan Muayene Sayısı, Yatan Hasta Sayısı, Taburcu Olan Hasta Sayısı, Yatılan Gün Sayısı ve Ağırlıklı Toplam Ameliyat Sayısı değişkenlerinin kullanılması uygun görülmüştür. Literatüre katkı sunmak adına daha önceki çalışmalarda kullanılmayan Aktif Ameliyat Masa Sayısı değişkeni ile Ağırlıklı Toplam Ameliyat Sayısı değişkeni çalışmaya dahil edilmiştir. Her ne kadar ameliyat sayıları daha önceki çalışmalarda kullanılsa da ameliyat büyüklüklerine göre ameliyatların gruplandırılıp ve her bir grup ameliyatın büyüklüğüne göre ağırlıklandırılarak hesaplanılması ameliyat verilerinin doğru ve sağlıklı yansıması açısından bu çalışmanın önemini arttırmıştır. Uygulamanın ikinci aşamasında bu değişkenler yardımıyla hastaneleri homojen gruplara ayırmak için 3 farklı kümeleme analizi yöntemi (İki adımlı, Ward ve K-ortalama) test edilerek sonuçları karşılaştırılmıştır. Veri setininin yapısı, kümeleme analizi sonuçları ve literatür araştırmaları ile elde edilen bulgular ışığında en uygun kümeleme yöntemi olarak Ward yönteminde karar kılınmıştır. Ward yöntemi ile 223 hastane 3 kümeye ayrılmış olup 1. kümede 68 hastane, 2. kümede 139 hastane ve 3. kümede 16 hastane yer almaktadır. Böylece VZA için en önemli şartlardan olan Karar Verme Birimlerinin (KVB'lerin) homojen olma şartı sağlanmış ve artık veriler analize hazır hale gelmiştir. Uygulamanın asıl ve son aşamasında, Ward yöntemi ile 3 kümeye ayrılan hastaneler girdi odaklı ölçeğe göre sabit getiri (CRS) varsayımına dayanan CCR (Charnes, Cooper, Rhodes) modeli ve yine girdi odaklı ölçeğe göre değişken getiri (VRS) varsayımına dayanan BCC (Banker, Charnes, Cooper) modeli üzerinden VZA yapılarak etkinlik ve verimlilik sonuçları elde edilmiştir. Girdi odaklı VZA yapılmasının nedeni, sağlık sektöründe çıktılardan ziyade girdiler üzerinde kontrolün sağlanabilmesi ve girdi değişkenlerine müdahale edilebilmesidir. Verimliliği sağlamak adına, çıktıları maksimize etmek yerine girdileri minimize etmek daha gerçekçi ve uygulanabilir bir adımdır. Yapılan analiz sonucunda her hastane için CCR modeli ile toplam etkinlik skoru, BCC modeli ile teknik etkinlik skoru hesaplanmış ve ayrıca elde edilen toplam etkinlik skorunun teknik etkinlik skoruna oranıyla ölçek etkinliği skorları elde edilmiştir. Hastaneler türlerine, tiplerine ve rollerine göre etkinlik analizleri yapılarak etkin olan ve etkin olmayan hastanelerin tespit edilmesi, etkin çıkan hastanelerin referans olma sayıları ve etkin çıkmayan hastanelerin girdilerindeki fazlalıklar ortaya konulmuştur. Ayrıca CCR modeli ile BCC modeline göre sonuçlar karşılaştırılmış ve buna göre çıkarımlarda bulunulmuştur. Elde edilen sonuçlara göre ortalama olarak en yüksek etkinlik skorlarına sahip hastaneler Sağlık Bakanlığına bağlı A2_Dal rolünde hizmet veren Dal hastaneleri ile yine Sağlık Bakanlığına bağlı B rolünde hizmet veren Devlet hastaneleri olurken, ortalama olarak en düşük etkinlik skorlarına sahip hastaneler ise Eğitim-Araştırma hizmeti veren büyük kapasiteli A1 rolündeki Sağlık Bakanlığı ile Üniversite hastaneleri ve herhangi bir rolü olmayan Özel hastaneler olmuştur. Ayrıca etkin çıkma oranlarına bakıldığında yani hangi türden hastaneden % kaçının etkin çıktığı oranında yine benzer bir eğilim görülmektedir. İki farklı model için de hem oransal hem de skor olarak benzer sonuçlar elde edilmiş olup en verimli hastanelerin dal hastaneleri olarak hizmet veren sağlık tesisleri olduğu anlaşılmıştır. Sonuç olarak belirli bir alanda uzmanlaşmış ve bünyesinde çok fazla uzmanlık branşı bulunmayan hastaneler daha verimli gözükürken, personel sayısı ve kapasitesi fazla olan içerisinde çok fazla uzmanlık dalı bulunan hastaneler daha verimsiz gözükmektedir. Verimsizliğe sebep olan girdi değişkenleri incelendiğinde en fazla azaltılması gereken girdi değişkeninin hemşire sayısı değişkeni olduğu tespit edilmiştir. Bu değişkeni sırasıyla Aktif Ameliyat Masa Sayısı, Toplam Hekim Sayısı ve Tescilli Yatak Sayısı değişkenleri takip etmektedir. Yani bir başka deyişle verimsizliğe en az sebep olan girdi değişkeni ise Tescilli Yatak Sayısı değişkeni olmuştur. Bu açıdan bakıldığında özellikle hastanelerde etkin bir insan kaynakları yönetimi ile başta hemşire ve hekimler olmak üzere sağlık çalışanlarının performansı üst seviyeye çıkarılması önem arz etmektedir. Çalışmada yazılımsal gelişmelerden faydalanılmış olup, Kanonik Korelasyon ve Kümeleme analizlerinin uygulanması için IBM SPSS Statistics 25 programı kullanılırken Veri Zarflama Analizinin yapılması için MaxDEA 8 paket programı kullanılmıştır. Bu çalışmada kullanılan veri türleri ve analiz çeşitliliği ile literatüre ve sağlık yöneticilerine katkı sunması amaçlanmış olup sağlık hizmetlerinin gelişimi için sağlık yöneticilerine ufuk açıcı bir yol göstermek hedeflenmiştir.