Sayfiye evlerinde gündelik hayatın sosyal, mekânsal değişimi

Abstract

Canlıların yaşamsal faaliyetleri içerisinde içgüdüsel olarak kendilerini korumaya çalışmaları son derece doğal bir eylemdir.Sosyal bir canlı olan insan, korunma içgüdüsüyle kendisine barınak yaparken içinde bulunduğu toplulukla hem iletişim içinde birarada hem de kendi özel alanını oluşturma yolunda ilerlemiştir.Zamanla insanların yaşamlarında Bachelard'ın "dünyamızdaki köşemiz, ilk evrenimiz" olarak bahsettiği, "ev" olgusu yerleşmeye başlamıştır. Ev, mimari kimliğiyle olduğu kadar sosyal kavram olarak da evrilmeye devam etmiştir. Yüzyıllar geçtikçe insan toplumlarında, insanın doğa içindeki yaşam mücadelesinde geliştirdiği tekniklerle doğan teknoloji en etkili yaşam kriteri haline gelmiştir. Teknolojinin eşlik ettiği devrimler, yeni teknolojiler üretirken insan yaşamlarını da değiştirmiştir.İnsan yaşamının her kesitinde fark edilen değişim, insanın davranışlarına oradan da sosyal ilişkiler yoluyla toplumsal değişmeye varmaktadır. Toplumsal değişme, uzun sürelerde gerçekleşen bir durumdur. İnsanoğlu, bu değişmenin etkileriyle kendi gündelik yaşamında her an karşılaşmaktadır.Gündelik yaşam, bu değişken ve çok etkenli haliyle Lefebvre'nin dediği gibi rutin ve monoton olmaktan çok uzaktır. Toplumsal değişmelerin insanların yaşamlarında en çok etkilediği dallardan biri, mimarlık ve özellikle konut mimarlığıdır. Mimarlık eylemi içerisinde insanın kendine has özel alan niteliğindeki "ev" kavramıyla özdeşleştirdiği konut mimarlığı, zamanla çeşitlenmiştir. İnsanların yılın büyük bir kısmında içinde yaşadıkları temel barınma eylemlerini gerçekleştirdikleri konutlar, birinci konutlardır. Yılın belirli bir kısmında kullanılan ve temel barınma eylemlerinin yanında tatil, eğlenme, sağlık kazanma, ticaret, tarım, korunma gibi yan eylemlere de hitap eden konutlar ikinci konutlardır. İkinci konutların içerisinde en yaygını ise sayfiye evleridir. Sayfiye evleri, Endüstri Devrimi devamında gelişen bir dizi toplumsal değişmenin etkisiyle doğan "sayfiye" kültürünün en bilinen öğesidir.Birinci konutlardan farklı olarak sayfiye evlerinde insanlar, açık ve yarı açık mekânlardaki gündelik hayat akışında çevreleriyle ve birbirleriyle daha iletişimsel ve daha dışa dönüktürler. Bu durum da sayfiye evlerinde insanların yoğun sosyal yaşam sürebilmelerine olanak tanımaktadır. Değişim kavramında, Herakleitos'un akış teorisinde yer alan suyun kesintisiz akma benzetmesi gibi durmadan devam eden bir ilerleme hali mevcuttur. İçinde insan yaşamına dair her şeyin yer aldığı gündelik hayatı şekillendiren değişim aynı zamanda yine gündelik hayatın figürleriyle ilerlemektedir. Tezin ana konusu, insanın yaşamsal yapıtı olan konuttaki mekânsal değişimlerin, gündelik hayat içerisinde sosyal değişimlerle bağını tespit etmeye çalışmaktır. Bu noktada konu daha da özelleştirilerek mekânsal ve sosyal değişimleri tetikledikleri düşünülen değişim faktörleri tespit edilmiştir. Değişim faktörlerinin sayfiye evlerinde etken oldukları değişim türleri belirli gruplara ayrılmaktadır. Kuramsal çalışmaların ışığında sıralanan değişim faktörleri; çevresel etmenler, işlevsellik, sayfiye atmosferi, ailenin genişlemesi, ailenin küçülmesi, yıpranma-bozulma, sosyalleşme, çok yönlülük (farklı uğraşlar), konfor ve küresel etmenlerdir. Değişim faktörleri, sayfiye evlerinde gelişen değişimleri motive ederken ortaya çıkış kaynaklarına ve etkilerine göre mekânsal değişim faktörleri ve sosyal değişim faktörleri olarak iki gruba ayrılmaktadır. Çevresel etmenler, işlevsellik, ailenin genişlemesi, ailenin küçülmesi, yıpranma-bozulma, çok yönlülük, mekâna yönelik gereksinim ve isteklerle yönelip ağırlıklı olarak mekânsal çözümlerle sonuçlanan mekânsal değişim faktörleridir. Sayfiye atmosferi, sosyalleşme, konfor, küresel etmenler, büyük oranda psikolojik ve toplumsal kaynaklı kaygı, kabul ve isteklerle yönelip sosyal etkileri oluşturacak değişimleri tetikleyen sosyal değişim faktörleridir. Çalışmada, birbirleriyle etkileşim halinde olan mekânsal değişim faktörleri ve sosyal değişim faktörleri aracılığıyla sayfiye evlerinde süregelen gündelik hayatın akışına Goffman'ın tabiriyle sahne olan mekânların değişimi incelenmiştir. Tezde, sayfiye evlerindeki sosyal ve bireysel değişimlerin izlerini sürmek ve mekânsal değişime etkilerini tespit etmek de amaçlanmıştır. Bu amaçla öncelikle sayfiye, gündelik hayat, değişim kavramları kuramsal olarak ele alınmıştır. Bireysel benlik ve bellek oluşumlarının da etkilediği toplumsal yaşamın özel bir halinin yer aldığı sayfiyede, mekânların fiziksel değişimi yanında kimlik değişimi de söz konusudur. Sayfiye evlerindeki mekânsal ve sosyal değişimi gündelik hayat akışında analiz etmek için Kapıdağ Yarımadası'ndaki Hamamlı Mahallesi ve Tatlısu Mahallesi'nde alan çalışması yapılmıştır. Alan çalışmasında yöntem olarak ev sakinleriyle görüşmeler ve alanda mimari veri toplama gerçekleştirilerek mekânsal değişimleri tespit etmeye yönelinmiştir. Elde edilen veriler ışığında her sayfiye evi için kronolojik gündelik hayat doğrusunda mekânsal-sosyal değişme diyagramı oluşturulmuştur. Çalışmada yer verilen yedi adet sayfiye evi analiz edilmiş ve oluşturulan mekânsal-sosyal değişme diyagramlarına dayanılarak birtakım tespitlere varılmıştır. Bu tespitlere göre sayfiye evleri, ailelerin hayatta olan tüm nesillerine kucak açan ve bu amaçla sıkça mekânsal değişime uğrayan evlerdir. Alan çalışması sonucunda mekânsal değişim faktörlerinin sayfiye evlerinde sosyal değişim faktörlerine göre daha etkili oldukları ortaya çıkmıştır. Mekânsal değişim faktörlerinin tetiklediği mekânsal değişmelerde, teknoloji yoluyla ilerleyen toplumsal değişmelerin, aile içi kayıplar ve yeni katılımların, doğa etmenlerinin yanında en büyük etken işlevsellik olarak tespit edilmiştir. Buradan da gündelik hayatta sayfiye evlerinde mekânsal ve sosyal değişmelerin sebep-sonuç dinamiğinde birbirini doğuran ve birbirinin sonucu olarak ilerleyen gelişmeler olduğu sonucuna varılmış, sayfiye evlerindeki yaşamın sürdürülebilirliği, kalitesi ve konforu için evlerin tasarımlarına yönelik öneriler sıralanmıştır.