İstanbul'da organize gıda perakendesi coğrafyasındaki değişimler

Abstract

Bu çalışmanın amacı, İstanbul'da 1980'lerden itibaren organize gıda perakendesinin mekânsal değişimi ve mekânda yer seçme dinamiklerini keşfetmektir. Bu kapsamda, bu çalışma, coğrafi alanda ekonomik yığılmaların veya yoğunlaşmaların nasıl açıklanacağına odaklanan, ekonomik coğrafyanın ana kuramsal perspektiflerinden biri olan 'Yeni Ekonomik Coğrafya' yaklaşımı ve bu kapsamında ortaya çıkan ve perakende sektörünün mekân üzerindeki etkisine odaklanan 'Yeni Perakende Coğrafyası' yaklaşımı ile açıklanmaktadır. Çalışmanın amacına bağlı olarak yapılan analizler, İstanbul'daki gıda perakendesinin mekandaki değişimini ortaya koymak için yapılan betimsel- mekânsal analiz ve organize gıda perakendecilerinin mekânda yer seçme dinamiklerinin hangi bileşenlerle açıklanabileceğini ortaya koymak için yapılan coğrafi ağırlıklı regresyon modeli olmak üzere iki aşamada gerçekleştirilmiştir. Bu kapsamda İstanbul Metropoliten Alanı genelinde yer seçmiş olan 4517 organize gıda perakendecisine ait veri tabanı hazırlanmıştır. Gıda perakendecilerinin formatları, açılış yılları ve satış alanlarına ilişkin dağılımın açıklanabilmesi için bu veriler, adres bilgileriyle çakıştırılmış, GIS ortamında haritalandırılmış ve mahalle ölçeğinde betimleyici ve mekânsal analizler yapılmıştır. Daha sonra bu veri tabanına nüfus, arazi değeri ve hanehalkı gelir değişkenleri eklenerek Coğrafi Ağırlıklı Regresyon Modeli ile analiz yapılmıştır. Bulgular, organize gıda perakendesinin yayılımının 1990'larda büyük ölçekli gıda perakendesi formatıyla başladığını, 2000'lerde ise buna ucuzluk marketlerinin de eklendiğini göstermektedir. Büyük ölçekli gıda perakendecileri 2000 yılına kadar İstanbul'un merkez ilçelerinde; 2000 yılından sonra ise merkez ilçelerle birlikte çeper ilçelerde de yoğun bir şekilde artmaktadır. 2000'li yıllardan itibaren ucuzluk marketlerinin kent genelinde agresif bir yayılım sürecine girdiği hem merkezi lokasyonlarda hem de çeperlerde yürüme mesafesinde yer seçme eğiliminde oldukları görülmektedir. Coğrafi ağırlıklı regresyon analizinden elde edilen sonuçlar, organize gıda perakendecilerinin yer seçiminde nüfus, gelir ve arazi değeri bileşenlerinden en açıklayıcı olanın nüfus olduğunu ortaya koymaktadır. Ucuzluk marketlerinin yer seçiminde, nüfus bileşeninin etkisinin doğudan batı ilçelere doğru azaldığı, arazi değerinin etkisinin en düşük olduğu bölgenin boğaz hattı olduğu, gelirin ise hem merkezde hem de çeper ilçelerde nispeten daha etkili olduğu görülmektedir. Özellikle 2000'li yıllardan itibaren yaşanan ekonomik değişim, değişen tüketici tercihleri, değişen rekabet dinamikleri ve teknolojik gelişmeler organize gıda perakendecilerinin alansal büyüklükleri ve yerseçim davranışlarının da zaman içerisinde değişime uğramasına sebep olmaktadır. Önceden büyük ölçekli gıda perakendecileri büyük otopark ve satış alanına sahip lokasyonlarda yer seçerken, günümüzde aynı ucuzluk marketleri gibi yürüme mesafesinde daha küçük alanlara yerleştiği dikkat çekmektedir. Covid-19 pandemisinin de tetikleyici etkisiyle, dünyada perakende sektörü dijitalleşme sürecine girmiştir. Bu kapsamda, e-ticaretin oranı giderek daha da artmakta, organize gıda perakendecileri de online alışveriş formatlarını geliştirmektedir. İstanbul'da da büyük ölçekli marketlerle ucuzluk marketlerinin rekabetine çevrimiçi platformlar da dahil olmaktadır. Kent merkezlerinde ucuzluk marketleri yayılmaya devam etmektedir. Bunun yanında pazara büyük ölçekli gıda perakendecisi olarak giren firmalar küçük satış alanına sahip marketlerle mahalle ölçeğinde yer seçme stratejilerine hız vermektedirler. Diğer yandan, mağazasız alışveriş formatını geliştirmeye odaklanan organize gıda perakendecileri mahalle ölçeğinde depo lokasyonlarını artırmaktadır. Tüketim alışkanlıklarının değiştiği ve yeni bir rekabet ortamının doğduğu bu dijitalleşme sürecinde organize gıda perakende sektörü, kent içi mağazaları, depo alanları, lojistik merkezleri ve gelişmiş çok kanallı tedarik zinciri yönetimiyle yayılmaya ve gelişmeye devam etmektedir. Daha küçük satış alanına sahip ve daha erişilebilir mağazalar, tüketicilerin taleplerine daha hızlı cevap vermekte, bu sebeple de rekabette öne çıkmaktadır.