Kapadokya kültürel miras alanlarının değişimi ve yorumlanması 1960-2020

Abstract

Değişim olgusu, yaşamın diğer alanlarını olduğu gibi kentsel ve kırsal tarihi peyzaj alanlarını da etkileyen bir süreçler bütünüdür. Tarihi alanlar, zaman içinde sosyal, ekonomik, kültürel, fiziksel, yasal ve yönetsel süreçlere maruz kalarak bir takım değişim ve dönüşümler yaşamaktadır. Bu noktada, kentsel ve kırsal tarihi alanların birbirinden farklı değişim süreçleri yaşadığı ve bu süreçlerden farklı şekilde etkilendiği söylenebilir. Tarihi kentler ve kentsel alanlar, nüfus artışı, kentleşme baskısı, kalkınma, gelişme ve ulaşım amaçlı yeni proje ve altyapıların etkisiyle; tarihi kırsal alanlar ise nüfus kaybı, geleneksel pratiklerin, bilgi ve tekniklerin kaybolması, turizm baskılarının etkisiyle değişim yaşamaktadır. Süregelen bu değişim ortamının kontrol altında tutulması ve miras değerleri üzerinde yarattığı baskının en aza indirilmesi sürdürülebilir bir koruma için oldukça önemli kriterlerdir. Bu bağlamda, UNESCO'nun Tarihi Kentsel Peyzaja İlişkin Tavsiye Kararı (2011), ICOMOS' un Tarihi Kentlerin ve Kentsel Alanların Korunması ve Yönetimiyle İlgili Valetta İlkeleri (2011), ICOMOS-IFLA' nın Kırsal Peyzaj Mirasına İlişkin İlkeleri (2017), kültürel miras ve değişim ilişkisini ele alan uluslararası temel dokümanlardır. Bu dokümanlarda da dikkat çekildiği üzere, değişim, dinamik ve yaşayan alanlar olarak kentsel ve kırsal tarihi peyzaj alanlarının korunması ve geliştirilmesi için bir fırsat olarak ele alınıp değerlendirilebilir. Bu çerçevede, tez çalışması, değişim olgusunu kültür mirasının korunması bağlamında tartışmakta ve bu tartışmayı Kapadokya özelinde yürütmektedir. Miras alanlarını etkileyen değişim etmenleri, bölge özelinde analiz edilerek alanın korunması bağlamında irdelenmektedir. Çalışma kapsamında, Nevşehir ili sınırları içinde kalan ve "Kapadokya" imajının oluşmasını sağlayan yoğun jeolojik oluşumların, bu oluşumlarla iç içe geçerek biçimlenen yapılı fiziksel çevrenin yer aldığı merkezi Kapadokya, odak noktası olarak seçilmiştir. Çalışma alanının net sınırlarının belirlenmesinde de Kapadokya Kanunu'nda çizilen alan esas alınmıştır. Kapadokya, doğal, kentsel, arkeolojik sit çeşitleri, Dünya Miras Alanı, Milli Park Alanı gibi çok çeşitli koruma alanlarının ve statülerinin üst üste bindiği bir alandır. Alanda 1960'lı yıllardan itibaren koruma amaçlı çalışmalar yürütülmesine rağmen günümüzde halen etkin bir koruma sisteminin oturtulamadığı görülmektedir. Bu durum, Kapadokya'nın, 1960-2020 yılları arasında yaşanan değişim süreçlerinden daha çok ve hızlı bir biçimde etkilenmesine neden olmuştur. Bu bağlamda, tez çalışması kapsamında, Kapadokya Alanı'nda yürütülen koruma çalışmaları ve onunla ilişkili faaliyetler bağlamında, alanın 1960-2020 yılları arasında geçirdiği koruma, planlama, yasal ve idari yapıya yönelik değişim süreçleri analiz edilmiş ve yorumlanmıştır. "Değişimi anlamak" ana temasıyla yürütülen bu aşamadan sonra değişim ve koruma deneyimleri yeni yönetim modeli ile ilişkilendirilmiştir. Tezin ilk bölümünde problem tanımı, kapsam ve amaçlar belirlenmiştir. Burada değişim kavramı ve değişimin kültürel mirasla olan ilişkisi ortaya konulmuştur. İkinci bölümünde öncelikle, alanın sınırları, coğrafi ve tarihsel özelliklerini içeren bir alan tanımı yapılmıştır. Daha sonra alanın mevcut durumu doğal miras alanları ve kültürel miras alanları üzerinden ele alınmıştır. Tez kültürel miras alanlarına odaklandığından, doğal miras alanları sadece bölgedeki çeşitleri ve yayılım alanları kapsamında değerlendirilmiştir. Kültürel miras alanları başlığında ise yerleşim alanı karakterleri ile geleneksel konut karakterleri kapsamlı olarak ele alınmıştır. Üçüncü bölümde, Kapadokya'nın koruma ve planlama durumu, yapım ve revizyon süreçleri oldukça uzun süren ve bütün alanı kapsayan üst ölçekte planlamalar ve tekil koruma kararları üzerinden anlatılmıştır. Üst ölçek planlar, kendi süreçleri ve kararları ile bir bütünlük arz etmeleri için plan hazırlık/onay süreçleri ve içerikleri olarak ayrı başlıklar atında incelenmiştir. Tekil koruma kararları, Türkiye'deki koruma mevzuatının değiştiği ana tarihler baz alınarak, günümüze kadar altı döneme bölünerek analiz edilmiştir. Üst ölçek planlar, oldukça uzun süreçleri kapsadıkları ve bir üst başlıkta detaylı olarak anlatıldıkları için bu altı dönemin içinde tarihsel sürekliliği sağlamak adına sadece kısa bilgilerle ele alınmıştır. Koruma kararlarının aktarıldığı altıncı ve son dönem olarak, 2019 Mayıs ayının sonunda çıkan Kapadokya Kanunu ve bu Kanun'un alana getirdiği yeni yönetim modeli analiz edilmiş ve bu model ile oluşturulan Alan Başkanlığının yetki ve görevleri kapsamlı bir şekilde incelenmiştir. Daha sonra günümüz itibariyle Türkiye'de alana özgü iki kanun olan Çanakkale Savaşları Gelibolu Tarihi Alanı ile Kapadokya Alanı Hakkındaki Kanun üzerine karşılaştırmalı bir değerlendirme yapılmıştır. Böylelikle üçüncü bölümün sonu itibariyle, Kapadokya' da bir alan tanımı yapılmış, alanın tarihsel ve coğrafi nitelikleri vurgulanmış; süregelen ve son dönemde güncellenen yasal ve idari çerçevesi çizilmiş; alanın planlama ve koruma geçmişi tarihsel süreklilik içinde tespit edilmiştir. Dördüncü bölümde, üst ölçek planlamalar ve bölge genelindeki koruma süreçlerinin analizi ile Kapadokya'da koruma çalışmaları ile ilişkili ana konu başlıklar ortaya çıkarılmıştır. Bu başlıklar, sosyo-kültürel ve fiziksel anlamda alanı etkileyen afet kararları; ekonomik anlamda bölgede en etkin girişimler olan depoculuk ve turizm; korumayı doğrudan etkileyen planlama faaliyetleri olarak belirlenmiştir. Günümüz itibariyle korunmuşluk durumunu etkileyen ya da etkileme potansiyeli olan bu konu başlıkları, bölgedeki ilk deneyimlerden güncel durumlarına kadar yine tarihsel süreklilik içinde ele alınmıştır. Daha sonra, Kapadokya'daki değişimi izlemek amacıyla araştırmanın çerçevesi biraz daha daraltılarak bölgeden iki yerleşim alanı (Göreme ve Ortahisar) seçilmiştir. Değişim etmenleri olarak belirlenen başlıklar, seçilen bu iki örnek yerleşim üzerinden kapsamlı bir şekilde analiz edilmiştir. Bu bölümde, yerleşim alanlarının geçirdiği değişim, değişime yol açan araçlar ve süreçler üzerinden izlenmiştir. Tespit edilen ana başlıkların, yerleşimler üzerinde nasıl ve hangi ölçüde değişime yol açtıklarını ve koruma süreçleriyle nasıl ilişkilendiklerini ortaya çıkarmak amaçlanmıştır. Dördüncü bölüm sonu itibariyle, seçilen iki yerleşim üzerinden değişimin boyutları, sınırları ve etkileri detaylı bir şekilde izlenmiş ve böylece kendi başına bir izleme ve öğrenme süreci olan "değişimi anlamak" hedefi gerçekleştirilmiştir. Beşinci bölümde, örnek yerleşimler üzerinden süreçleri izlenen ve etkileri ortaya konulan değişim olgusunun bütün Kapadokya alanı için genel çerçevesi çizilerek değişimin sebep-sonuç ilişkisi örnekler üzerinden yorumlanmış; sonuçlarına yönelik eğilim ve öngörüler ortaya konulmuştur. Değişim süreçlerinin güncel durumu karşısında bölge genelindeki yerleşimlerin değişim hızını ve eğilimleri yorumlayabilmek amacıyla yerleşim alanlarının fiziksel büyüklük, kültür varlığı stoku, afet, depoculuk, planlama, turizm verileri ortak bir çizelgede bir araya getirilmiş ve haritalandırılmıştır. Bu bölümün sonunda, tez çalışmasının son aşamasında yürürlüğe giren Kapadokya Kanunu'nun alana getirdiği yeni yönetim modelini değişim ve koruma deneyimi ile ilişkilendirmek amacıyla yeni modelin getireceği fırsatlar ve olası tehditler ortaya konulmuştur. Altıncı bölümde, araştırmaya yönelik sonuçlar ortaya konulmuş, araştırmanın önemi ve katkısına dair çıkarımlar ile gelecek çalışmalara dair önerilerde bulunulmuştur. Tez çalışması, bu bölümde değişim etkilerinin kontrol altında tutulmasına yönelik öneriler sunularak sonuçlandırılmıştır.

The phenomenon of change is a body of processes that affect urban and rural historic landscapes as well as all other areas of life. Historic areas go through certain changes and transformations by being exposed to social, economic, cultural, physical, legal and administrative processes in time. At this point, it can be said that urban and rural historic areas experience different change processes and are affected in different ways. Historic towns and urban areas go through changes with the effect of population growth, urbanization pressure, progress, development and new projects and infrastructures for transportation while rural historic areas experience change due to tourism pressures and the loss of population, traditional practices, knowledge and techniques. Controlling this ongoing environment of change and minimizing its effects on heritage are important criteria for sustainable preservation. In this sense, the Recommendation on the Historic Urban Landscape by UNESCO (2011), The Valletta Principles for the Safeguarding and Management of Historic Cities, Towns and Urban Areas by ICOMOS (2011) and Principles Concerning Rural Landscapes as Heritage by ICOMOS-IFLA (2017) are the main international documents that discuss the relationship between cultural heritage and change. As emphasized in these documents, change can be considered as an opportunity and benefited from in the preservation and development of urban and rural historic landscapes as dynamic and living areas. Within this framework, the present thesis study discusses the phenomenon of change in the context of the preservation of cultural heritage and limits this discussion to Cappadocia. The change factors that affect the heritage sites are analyzed in the context of the region and examined in terms of the preservation of the area. In the present study, the focal point was selected as central Cappadocia, where the dense geological formations that have created the general image of "Cappadocia" and the built physical environment that took shape by intertwining with these formations, are located. The determination of the exact boundaries of the study area was based on the area drawn in the Cappadocia Law. Cappadocia is a region where many areas and statuses of protection including natural, urban, archaeological protected areas, world heritage sites and national park areas overlap. Although there have been efforts to preserve the area since the 1960s, it is observed that an effective preservation system could not be established to this day. This situation has caused Cappadocia to be affected by the change processes that took place between 1960 and 2020 in a more drastic and rapid manner. In this context, as part of the study, the change processes related to the preservation, planning and legal and administrative structure that took place in the area between 1960 and 2020 were analyzed and interpreted within the context of the preservation efforts and related activities in the Cappadocia Region. After this phase, which was carried out with the main theme of "understanding change", the change and preservation experiences were associated with the new administrative model. In the first section of the thesis, the problem statement, scope and objectives of the study were determined. At this point, the concept of change and its relationship with cultural heritage was presented. In the second section of the thesis, an area definition was made, including the boundaries and geographical and historical features. Afterwards, the current situation of the area was discussed in terms of natural and cultural heritage sites. Since the present thesis focuses on cultural heritage sites, the natural heritage sites were evaluated only within the context of their types and distribution range in the area. The settlement and conventional housing characteristics were discussed in detail under the title of Cultural Heritage Sites. In Section Three, the preservation and planning status of Cappadocia was presented through individual preservation decisions and upper-scale plans involving very long periods of production and revision processes for the whole area. Upper-scale plans were examined under separate titles as preparation/approval processes and content in order to demonstrate unity with their own processes and decisions. Individual preservation decisions were analyzed by being separated into six periods up to date, based on the main dates when the preservation legislation in Turkey changed. While individual decisions were analyzed, upper-scale plans were discussed only with brief information in order to establish historical continuity as they encompass very long processes and were explained in detail in the previous heading. The Cappadocia Law enacted at the end of May 2019 and the new administrative model it brought to the area were analyzed as the sixth and final period where preservation decisions were stated, and the authority and responsibilities of the Area Council created with this model were examined in detail. Afterwards, a comparative evaluation was made on the Law on the Gallipoli Historic Site and the Law on the Cappadocia Region, two area-specific legislations in Turkey. Therefore, as of the end of Section Three, an area definition was made in Cappadocia, the historical and geographical features of the area were emphasized, its ongoing and recently updated legal and administrative framework was presented, its planning and preservation history was determined in historical continuity. In Section Four, with the analysis of upper-scale plans and the preservation processes throughout the area, the main topics related to the preservation efforts in Cappadocia were revealed. These topics were determined as the disaster decisions affecting the area in socio-cultural and physical terms, rock carved warehousing and tourism as the most economically effective businesses in the area, and planning activities that directly affect preservation. These four main topics were discussed in historical continuity, ranging from the first experiences in the area to the current conditions. Then, the framework of the study was narrowed further in order to monitor the change in Cappadocia and two settlement areas (Göreme and Ortahisar) were chosen from the region. The main four topics determined before were analyzed in detail over these two case study areas. In this part, the changes underwent by the settlement areas were monitored over the tools and processes that led to the changes. It was aimed to determine the extent of the changes caused by the main topics on the settlement areas and reveal their affiliation with the preservation processes. As of the end of Section Four, the extent, boundaries and effects of change in two settlement areas were monitored in detail and therefore, the goal of "understanding change", which is a monitoring and learning process on its own, was accomplished. In Section Five, the cause and effect relation of the change was interpreted over examples by drawing the general framework of the phenomenon of change (whose processes and effects were revealed through the case study areas) on the whole Cappadocia region, and the inclination and projections on its outcomes were presented. The physical size, cultural asset stock, disaster decisions, rock carved warehousing, planning and tourism data of the settlement areas were gathered and mapped in a chart. In Section Six, the thesis study was finalized after the study results were revealed, arguments on the importance and contribution of the study were stated and suggestions for further studies were presented. At the end of the study, suggestions related to keeping the effects of change under control were made by revealing the opportunities and potential threats by the new administrative model brought to the region as part of the Cappadocia Law, which was enacted at the final phase of the thesis study, with the aim of associating the new model with change and preservation experiences.