Osmanlı Devleti'nde modern ekstremite protezleri (1890-1923)

Abstract

Doğuştan eksiklik ya da savaş, hastalık ve kaza gibi sebepler neticesinde bir uzvun kaybedilmesi insanın hayatını kendi başına devam ettiremeyecek duruma gelmesine neden olabilir. Dolayısıyla insanlar, tarih boyunca uzuvlarının yerine iş görebilecek yapay uzuvlar aradılar. Bu hususta kimi zaman basit tahta parçaları ve kanca eller, kimi zaman da statülerini korumak için görkemli ve ince işçilikli protezler kullandılar. Yalnızca kol ve bacak gibi ekstremite protezleri değil tarihleri çok eskiye dayanan takma göz ve diş gibi diğer protezler de kullandılar. Ortopedik engelli bireyler mevcut eksikliğin giderilmesi için kullandıkları yapay uzuvlar sayesinde hem hareket kabiliyetlerini geri kazanmaya çalıştılar hem de toplumdaki yerlerini korumayı hedeflediler. Geçmişte özgün ve daha basit protez örneklerine rastlanmakla birlikte protezlerin modern anlamda gelişim sürecinin Ambroise Paré ile başladığı görülmektedir. Savaşlar, yetişkin erkeklerin engelli kalmasına yol açarak kendilerinin ve ailelerinin hayatlarını geçindirme zorluğu yaşamalarına neden olmuştur. Dolayısıyla protezlerin modernleşmesi hususunda daha kullanışlı tasarımların yapılması ve yeni malzemelerin kullanılması söz konusu olmuştur. Binaenaleyh protez şirketleri kıyas kabul etmez şekilde artış göstermiştir. Modern protezlerin sıklıkla kullanılmaya başlandığı 19. yüzyıl aynı zamanda Osmanlıların da modernleşme hususunda adım attıkları bir döneme denk gelmektedir. Askeri, siyasi ve teknolojik olarak gelişmek isteyen Osmanlı Devleti, sağlık alanında da mühim adımlar atmıştır. Özellikle II. Abdülhamid'in saltanatında birçok hastane açılırken tıp dünyasındaki keşifler de dikkatle takip edilmiştir. Bu teknolojik yeniliklerden biri olan modern protezler bilhassa da kol ve bacak protezleri gerek sıradan vatandaşlar için gerekse malûl askerler için devlet tarafından sağlanmıştır. Başlangıçta yurtdışından ve İstanbul'daki yabancı tedarikçilerden sipariş edilen ekstremite protezleri II. Abdülhamid'in de desteği ile Tersane-i Amire ve Tophane-i Amire gibi önemli teknik merkezlerde üretilmeye başlanmıştır. Üretimin sağlanması hususunda yurtdışında işbirliği sağlanan atölyeye bahsi geçen kurumlardan öğrenci gönderilmiştir. 1890'lardan itibaren gazilere, muhtaç olan kimselere ve görevi başında iş kazası geçiren kişilere masrafları atıyye-i seniyye ve sadaka-i padişahi bütçelerinden karşılanmak üzere protezler üretilmiştir. Devletin yanı sıra Hilâl-i Ahmer Cemiyeti de özellikle Balkan Savaşları ile I. Dünya Savaşı'nda malûl kalan askerler için protez tedarik etmiştir. Tez, protezlerin dünya tarihindeki seyrini örnekler ile açıklayıp daha sonra asıl odak noktayı yani Osmanlı Devleti'ndeki modern ekstremite protezlerinin hareketliliğini anlatmayı hedeflemektedir. Bu hususta öncelikle Osmanlı Devleti'nde protezlerin hangi vakalar sonucunda ortaya çıktığı ve padişah tarafından ilgi duyulmasında hangi hususların etkili olduğu açıklanmış, daha sonra engelli bireylerin devlet destekli protezlerine ulaşma serüvenleri aktarılmıştır. Osmanlı Devleti ile işbirliği içinde protez üreten şahıs ile kurumlar, protezlerin gelişimine etkisi olan olaylarla ilişkileri çerçevesinde ve kronolojik bir düzlemde ele alınmıştır. Bu hususta yurtdışından sipariş edilen protezler, yurtdışına gönderilen öğrenciler ve İstanbul'da protez imalathanesi açılma girişimi ayrıntılı bir şekilde verilmiştir. Tezde protez imalatında kullanılan makineler, aletler ve malzemeler de arşiv belgeleri ışığında ortaya konulmuştur. Ele alınan bir diğer önemli husus, protezlerin ücreti meselesidir. Ücretler imal edilecek olan protezin boyutuna, kullanılan malzemenin niteliğine ve nerede yapıldığına göre belirlenmektedir. Osmanlı Devleti'nden engelli kişilerin arzuhal yazarak modern ekstremite protezleri talep ettiği görülmektedir. Taleplerin hangi koşullarda devlet tarafından kabul edildiği hangi koşullarda edilmediği ve nasıl bir yol izlendiği de tezin netliğe kavuşturduğu konulardan biridir. Tüm bu süreçler arşiv belgelerine yansıyan örneklerle ortaya konulmuştur. Tezin üzerinde durduğu konulardan bir diğeri de savaşların modern protezlerin gelişimindeki etkisidir. Osmanlı Devleti'nin ve Hilâl-i Ahmer Cemiyeti'nin gazilerin protezlerine kavuşmaları konusunda hassasiyeti bulunduğu görülmektedir. Bu durum da tezde ayrıntılı bir biçimde incelenmiştir. Tez, II. Abdülhamid döneminde başlayan ve Osmanlı Devleti'nin son yıllarında da devam ettirilen dönemi kapsamaktadır. Bu süreç, Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi ve Kızılay Arşivi başta olmak üzere dönemin yerli ve yabancı gazete ile dergilerinden ve yıllıklar incelenerek ortaya konulmuştur.