Mekân organizasyonunda form çeşitliliği üzerine parametrik bir yaklaşım

Abstract

Geleneksel kentlerde mekân, çok sayıda parametrenin üretime katılmasıyla oluşmaktadır; bu bağlamda geleneksel kent dokusu; mekânın yerel, coğrafi ve kültürel çeşitliliğini yansıtmaktadır. Kent dokusunda, kendiliğinden meydana gelen bu özgün ve çeşitli morfoloji, kentlere karakter kazandırmaktadır. Dolayısıyla sanayileşme öncesi kentler; inşa edildikleri yerle, içinde yaşayan toplumla ve toplumun kültürü ile karşılıklı ve güçlü bir ilişkiye sahiptir. Sanayi dönemine geçiş ile geleneksel mekân üretim teknikleri yerini merkeziyetçi ve tam kontrollü bir planlama anlayışına bırakmıştır. Gösterdiği işlevselci ve rasyonalist yaklaşım nedeniyle, erken modernizm olarak adlandırılan bu dönemde; kontrol, düzen ve standartlaşmaya bağlı bir mekân üretim anlayışı ortaya çıkmıştır. Kent dokusu, sanayileşme sonrası militarist ve merkezi bir anlayışla düzenlenmeye başlanmış, bu durum modernist anlayışın temellerini oluşturmuştur. Mekân üzerinde düzen ve kontrol oluşturma çabası bu dönemde gelişmeye başlamıştır, geleneksel mekân üretimi yerini rasyonaliteye ve işlevselciliğe bırakmıştır. Ayrıca modernizm döneminde kabul gören bütüncül ve kontrolcü anlayış, kapsamlı planlama ve yapım yönergelerinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Kenti bütüncül bir şekilde ele alan planlar, kamu eliyle uygulanmaya başlanmıştır dolayısıyla kent formu standartlaşmış ve mekân pragmatik bir ürün haline gelmiştir. Postmodernizm, modernizmin neden olduğu bu tek tipleşmiş mekân üretim pratiğine bir eleştiri olarak doğmuştur. Modernizm döneminin uygulama aracı olan kapsamlı ve pragmatik planlar; parçacı, proje bazlı planlara dönüşmüştür ancak bu dönemde de standartlar ve normlar kontrol aracı olarak kullanılmıştır. Sanayi devriminden günümüze kadar pek çok planlama metot ve teorisi önerilmiştir, genel kabul gören metotlar ise kentlere uygulanmış, kentler kimlikli ve özgün dokularını kaybetmeye başlamıştır. Geleneksel kentlerin sağladığı çeşitlilik yerini; tek tip, standart, küresel formlara bırakmıştır. Bu standartlar formun yerel ve özgün karakterini yok etmektedir. Yürütülen araştırmanın temel motivasyonu, geleneksel kent formunun sunduğu çeşitliliğin kentlere tekrar kazandırılmasıdır. Çalışmanın temel amacı ise form çeşitliliğini sağlayan parametreleri tasarıma dâhil etmek için bir yaklaşım sağlamaktır. Sorgulamalar, çeşitliliğin form üretiminde yer alan parametreler bağlamında sağlandığı kabulü üzerinden gelişmektedir. Form çeşitliliğinin geri kazanımı için formu oluşturan parametreleri anlamak gerektiği hipotezi ise bu çalışmayı gerekli kılmaktadır. Bu doğrultuda form çeşitliliğini sağlayan parametreler nelerdir? sorusu çalışmanın başlangıç noktasıdır. Çalışmanın ikincil amacı ise "formu oluşturan parametreler ile formu kontrol eden parametreler arasındaki ilişkiyi" anlamaktır. Yürütülen çalışma üç bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde, morfolojiye ilişkin kavramsal çerçeve ve morfoloji yazınının taranması üzerinden, mekân üretiminde kullanılan parametreler incelenmiştir. İkinci bölümde kontrol parametreleri, erken-modernizmden postmodernizme geçen sürede, dönemsel olarak tartışılmıştır. Alan çalışmasında ise parametrelerin çeşitlilik üzerindeki etkisi analiz edilmiştir. Yazın araştırması sonucunda, iki tür parametre tipolojisi önerilmiştir; form geometrisini oluşturan, oluşum parametreleri ve form biçimini oluşturan, kontrol parametreleri. Oluşum parametreleri; konfigüratif ve boyutsal parametrelerden, kontrol parametreleri ise reflektif ve normatif parametrelerden oluşmaktadır. Konfigüratif ve boyutsal parametretreler formun geometrik özellikleri ve konumlanışı ile ilgiliyken, reflektif ve normatif parametreler bu geometrik özelliklerin nasıl oluştuğu ile ilgilenir. Reflektif kontrol araçları, iklim, bitki örtüsü, güneşlenme gibi yer'e ait parametreleri, mevcut bağlamı ifade etmek için kullanılmıştır, normatif kontrol araçları ise norm, yönerge ve standartları gibi yapay araçları temsil etmektedir. Kontrol parametreleri ile formu oluşturan parametreler arasındaki ilişkinin anlaşılabilmesi için, sanayileşme döneminden postmodernizme kadar geçen süreçte; formu biçimlendiren kontrol parametreleri tartışılmıştır daha sonra yapılan alan analizleri ile kontrol parametrelerin çeşitlilik üzerindeki etkisi incelenmiştir. Elde edilen bulgulara göre, premodernizm döneminde, formu-kontrol eden parametreler; düzenleyici, sistemik kurallardan ve kentsel mekânda estetik ve tek düzelik yaratmak için kullanılan tasarım ilkelerinden oluşmaktadır. Modernizm dönemi form kontrol aracı; kapsamlı planlar, rasyonel ve teknik norm ve standartlardır. Postmodernizm döneminde ise formun kontrol aracı modernizmde olduğu gibi planlardır. Ancak bu dönemde mekân üretim tekniklerinin yerini çoğulcu, çeşitli ve sembolik form üretim teknikleri almıştır. Bu nedenle postmodern dönemin form kontrol paramatreleri reflektif ve normatif kontrol araçlarının özelliklerini aynı anda göstermektedir. Alan çalışması için; Türkiye, İstanbul'da, modernizm ve postmodernizm etkilerini yansıtan kent dokuları incelenmiştir. Alan çalışmasında; premodernizm kent dokusunun temsili için Kadıköy ilçesi Yeldeğirmeni Mahallesinden bir doku, modernizm döneminin temsili için Şişli ilçesi Kaptanpaşa Mahallesinde yer alan İETT Blokları, modernizmden postmodernizme geçiş döneminin temsili için Beşiktaş ilçesi Levent Mahallesinden bir doku, postmodernizm temsili için ise Üsküdar ilçesi, Bulgurlu Mahallesinde yer alan Soyak Göztepe Sitesi seçilmiştir. Seçilen dokular, hâlihazır ve mülkiyet haritaları üzerinden, oluşum parametreleri ile morfometrik olarak analiz edilmiştir. Analiz aşamasında kent dokuları üzerinden, konfigüratif ve boyutsal parametrelerin tespiti için sayısal ortamda ölçümler yapılmıştır. İncelenen tüm kent dokuları için morfometrik cetveller hazırlanmıştır. Bu cetvellerde incelenen dokularda konfigüratif parametrelerin ölçümü için; parsel cephe uzunluğu, toplam imar adası alanı, toplam parsel alanı, TAKS ve açık alan oranı hesapları yapılmıştır. Boyutsal parametrelerin ölçümü için ise bina cephe uzunluğu, bina yüksekliği, bina taban alanı, bina cephe yüzey alanı ve KAKS oranı analiz edilmiştir. Elde edilen bulguların tekrar etme sıklığı ölçülerek dokunun sunduğu çeşitlilik analiz edilmiştir. Oluşum parametrelerinin analizi ile elde edilen dönem bazlı, geometrik bulgular, aynı dönemde kullanılan kontrol parametreleri ile karşılaştırılarak, kontrol parametrelerinin çeşitlilik üzerindeki etkileri tartışılmıştır. Analiz sonrası formlar kontrol parametreleri ile eşleştirilmiş ve hangi kontrol parametrelerinin çeşitliliği etkilediği tespit edilmiştir. Yürütülen çalışmanın sonunda, form parametreleri ve çeşitliliğe ilişkin genel değerlendirmeler yapılmış ve çeşitliliğe katkı sağlayan parametreler tartışılmıştır. Çalışmanın sonuç değerlendirmesinde, modern ve postmodern kontrol araçlarının bütünsel bir tek tip plan içinde sınırlı bir çeşitlilik sağladığı ancak oluşsallığın getirdiği çeşitliliği sunmadığı tespit edilmiştir. Kontrol parametrelerinin oluşum parametreleri üzerindeki güçlü etkisi, yapılan çapraz karşılaştırma ile ortaya konmuştur. Sonuç olarak formu oluşturan parametrelerin doğasını anlamanın, bu parametrelerin operasyonel olarak kullanılmasına fırsat sağlayacağı görülmektedir. Örneğin form çeşitliliğini sağlamak amacıyla kontrol parametrelerinin etkisinin azaltılması, çeşitlik üzerindeki baskıyı azaltacaktır veya reflektif kontrol parametrelerinin etkinliği arttırılması da çeşitlilik üzerinde olumlu etki yaratacaktır. Yürütülen tez çalışmasında, premodernizm, modernizm ve postmodernizm sürecinde ortaya çıkan dönem şartları ve formu kontrol eden parametreler incelenmiştir. Kronolojik olarak yaklaşımların neredeyse tamamı ortaya çıktığı zaman aralığında yaşanan kentsel sorunlara karşı üretilmiş çözümler olmasına rağmen analiz sonuçlarından elde edilen bulgulara göre geliştirilen yaklaşımlar form üretkenlik ve çeşitliliğine katkı sağlamamaktadır. Bu nedenle şehircilik yazınının üretkenlik sağlayan tasarım araçlarına gereksinimi olduğu açıkça görülmektedir. Form oluşumunu ve formu oluşturan parametreleri anlamak; onları daha etkin kullanılmasını sağlamanın yanı sıra, algoritma temelli tasarım söylemlerinin pragmatikliği eleştirisine karşı yerel dinamiklerin bu araçlar ile temsil edilmesine olanak sağlayacaktır.