Yeni harflerin mekanları: Samsun millet mektepleri (1928-1935)

Abstract

Millet Mektepleri ile ilgili literatürde tarih, eğitim, edebiyat, inkılap tarihi ve iletişim disiplinlerinde yapılmış birçok çalışma bulunmaktadır. Ancak, mimarlık disiplininde yapılmış bir çalışmaya rastlanmamıştır. Millet Mektepleri, harf devrimiyle birlikte tüm ülkeye hızlıca yeni harfleri öğretmek amaçlı devlet tarafından planlanmış bir uygulamadır. Yalnızca hiç okuma yazma bilmeyenlere ve eski harflerle okuyup yazanlara yeni Türk harflerini öğreten dershanelerden ibaret olarak kalmamış ve sınırlarını genişletmiştir. Dershanelerde, ayrıca yurttaşlık ve günlük hayat bilgileri pekiştirilmiştir. Halk Okuma Odaları ve Köy Yatı Dershaneleri de bu örgütlenmeye dahil edilmiştir. Halk Okuma Odaları ile okuma alışkanlığının sürdürebilirliği hedeflenmiştir. Köy Yatı Dershaneleri, bilgiye erişimi ülkenin her yerinden kolaylaştırmak amacıyla köy çocukları için yatılı okul imkanı tanımıştır. Millet Mektepleri için ayrıca yeni binalar yapılmamış; var olan, halkın bir araya gelebileceği, ders vermeye uygun çeşitli mekanlar kullanılmıştır. Harf devriminin bir uzantısı olarak bir modernleşme aracı görevi gören Millet Mektepleri'nin mekanları, kentsel ölçekten eşya ölçeğine kadar geniş bir organizasyonu kapsamaktadır. Kentsel çevredeki tüm yazıların yeni alfabeye çevrildiği bu yıllarda; sokak, cadde ve toplu taşıma araçları gibi her mekan bir nevi okul haline geline gelmiştir. Millet Mektepleri'nde, boş bir odaya uygun mobilya ve araç gereç sağlayarak ders işlemenin ötesinde bir mekan ve işleyiş birlikteliği söz konusudur. Tezin amacı, Millet Mektepleri mekanlarını; Samsun örneği üzerinden inceleyerek, bu seferberliğin kentsel yaşayış içerisinde yarattığı etkiyi ve mevcut yapı stokunun nasıl dönüştürülmüş olduğunu ortaya koymaktır. Millet Mektepleri'nin resmi açılışı 1 Ocak 1929'a tarihlenmesine rağmen bu tarihten önce açılan Yeni Harf Kursları'nın aynı niteliği taşıması dolayısıyla ve ayrıca çalışmanın odağını oluşturan mekanların devamlılığının okunabilmesi açısından, resmi açılış öncesi sezon da çalışmaya dahil edilmiştir. Zaten, Başvekalet İstatistik Umum Müdürlüğü Millet Mektepleri istatistikleri de 1928 yılı itibariyle başlamaktadır. 1935'te yerini Ulus Okulları'na bırakan Millet Mektepleri, bu tez için de bu tarihle sınırlandırılmıştır. Millet Mektepleri'nin "toplanmaya uygun her yeri" kullanabilmesi karşılıklı bir uyum sürecini beraberinde getirmektedir. Okullar, camiler, kahvehaneler, özel evler, resmi ve özel kurumlar gibi çok çeşitli yapı türlerinin Millet Mektepleri'ne dönüşmesi, yapı tipine ve mevcut durumuna bağlıdır. Fotoğraflar ve -sözlü ve yazılı- anılar, Millet Mektepleri'nin çevresi hakkında ipuçları vermektedir. Fotoğrafların çoğunda; mobilyalar, kullanıcılar, ısıtma ve aydınlatma elemanları görülebilir. Ayrıca teftiş raporlarında, eğitim kongrelerinde ve hatıralarda Millet Mektepleri mekan özellikleri anlatılmaktadır. Bu veriler arşivlerden, süreli yayınlardan, romanlardan ve akademik yayınlardan toplanmıştır. Yönetmelikler ve kılavuzlar da yol gösterici olmuştur. Genel çerçeveyi anlamak için Millet Mektepleri'nin mimari bileşenlerinin bir kataloğu hazırlanmıştır. Daha sonra genelden özele modelleme yöntemiyle aynı süreç Samsun Millet Mektepleri için daha detaylı olarak Millet Mektepleri'nin kullanılan binaları ve kentsel ilişkiler de dahil edilerek uygulanmıştır. Çalışmada, Millet Mektepleri mekanlarının geçici dönüştürme, vardiyalı kullanım ve rehabilitasyon sonrası yeniden açılma olmak üzere üç farklı şekilde oluşturulduğu sonucuna varılmıştır. Her yolun kendine has gereksinimleri vardır ve mekan organizasyonu çağın ruhuna uygun olarak yapılmıştır. Cumhuriyet'in ilk yıllarında, yalnızca Millet Mektebi inşası değil, genel olarak okul inşası konusunda, kaynak eksikliği ve zaman kısıtlılığı engel teşkil etmiştir. Yeni bina inşasını beklemeden bir an önce eğitime başlamanın gerekliliğiyle, eldeki imkanlarla idare edilmiştir. İmkanların elverişsizliğine rağmen, yönetmeliğe uygun şekilde işleyecek ortamlar yaratılmıştır.