Türkiye'de popüler müziğin benzerliğini oluşturan ortak unsur: Ritim yapıları

Abstract

Bu tez çalışmasında, Türkiye'nin popüler müzik türleri arasındaki yapısal benzerliğe sebep olan, özellikle 1980'li yıllardan itibaren giderek standartlaşmaya başlayan ritim kalıpları konu edilmiştir. Etnografik bir çalışma olan bu tez çalışmasının sınırlılıkları dahilinde kırk yılı aşkın bir süreyi kapsayan müzik kayıt endüstrisindeki üretim pratiklerine odaklanılmış ve ritim kalıplarının belirginleşmesi de bu pratikler üzerinden irdelenmeye çalışılmıştır. Endüstrinin yapısallığı, ürün-üretim-tüketim ekseninde dinleyici kitleyi de içinde barındıran, dolayısıyla bir müzik ürününün tüketilen bir ürün olarak içeriğinde ne tür müziksel ögelere yer verileceğinin belirlenmesi noktasında tüketicinin beğeni matrislerini de ölçüt alan üretim koşullarına sahiptir. Bu bağlamda; bir müzik eserini tüketici nezninde beğenilen, tüketilen bir ürün haline getiren kurgusallık, toplumbilimsel kuramlar yardımıyla sermayenin yani müzik ürününün işlenişi üzerinden anlaşılmaya çalışılmıştır. Bu işleyişin anlaşılabilmesi için üretim aktörleri bağlamına oturtulan icracılar ile görüşmeleri kapsayan alan araştırması yapılmış, gözlem ve katılımcı gözlem yollarıyla ortaklık unsuru olarak ele alınan ritim kalıplarının stüdyo kayıtlarında ne sebeple tercih edildiği hem birincil öneme sahip üreticilerin verdikleri bilgilerle hem de literatür taraması yoluyla edinilen bilgilerin birleşimi ile kavranmaya çalışılmıştır. İcracıların birincil derecede öneme sahip olmaları, müzik kayıt endüstrisindeki belirleyici rollerinden kaynaklanmaktadır. Bu sebeple de tez metninin betimsel analizlerinin kaynağını oluşturan verisel anlatılarda bu icracıların paylaştıkları bilgiler temel teşkil etmiştir. Popüler müzik türlerinden biri olarak değerlendirilen arabesk müziği merkeze alarak, sınırlılıklar dahilinde pop ve alaturka olarak sınıflandırılan müzik ürünlerinin 1980'lerdeki kültürel atmosferin de belirleyicisi olan çeşitli toplumsal, siyasal, ekonomik, kültürel bir takım değişim, dönüşümler ile iç içe geçmeye başlayan yapısal özellikleri müzik ürünlerinin düzenleniş, sahip oldukları makamsal yapılar, kayıtlarda kullanılan enstrumanlar, armonizasyon, algılanabilirlik biçimi, sahne performansları, ustadan çırağa aktarılan birikim, icracıların belirleyici rolleri ve üretim mekanizmasının teknik bazı yönleri üzerinden ilişkisel bir anlatımla ortaklık paydası olarak görülmüştür. Bu bağlamda, 1980'li yıllarda müzik türleri arasında belirgin farklılıklar göze çarparken, yazınsal medyada hakkında yazılan olumsuz eleştirilere, devletin resmi kurumlarınca ve görsel-işitsel medyada uğradığı ambargolara rağmen arabesk müziğin yakaladığı ivme ve bu atmosferde gelişen pratikler kültürel meşruluk tanımı içerisinde ele alınmıştır. Tüm olumsuzluklara karşın, yakaladığı ivme ve popülarite sayesinde pop müziğin üretici kimliklerinin de beslendiği tampon mekanizma olan arabesk müziğin etkisi ile 1990'lardan itibaren türler arası farklılıklar giderek benzerliğe dönüşmüş, makamsal popüler müzik ekseni ortaya çıkmış ve arabesk müziğin yapı taşlarından olan çeşitli ritim kalıplarının endüstrideki sürekli döngüsü sayesinde hangi yorumcunun hangi müzik türünde eser yorumladığı noktasında sınır çizilmesi zorlaşmaya başlamıştır. Üretim-ürün-tüketim ekseninde sosyolojik irdelemelere sık sık değinilen bu tez çalışmasında kuramsal bir çerçeve çizebilmek adına Bourdieu ve Weber'in öne sürdüğü yaklaşımlardan hareketle konuya ilişkin kavramlara da başvurulmuştur. Tezin kapsamına bağlı olarak ortaklık unsuru olarak ele alınan ritim kalıplarından Arap müzik kültürü ile kurulan kültürel etkileşimin de göstergeleri arasında sayılabilecek Vahde, Melfuf, Maksum, Saidi, Çifte ve Suudi adlı kalıplar ağırlıklı olarak arabesk müzikte kullanıldığı için, Türk- Arap müzik kültürü ekseninde bu kültürel etkileşimin belirgin izlerini yansıtan icra örneklerine yer verilmiştir. Dolayısıyla arabesk müzikte fazlaca kullanılan bu ritim kalıplarının varlığı sayesinde Mısır müziğinin odak noktası olduğu Arap müzik kültürü ile arabesk müzik arasında yapısal benzerliklerin irdelenmesine gayret edilmiştir. Ayrıca müzik endüstrisinde Arap müziği etkisine de değinilmiş ve klasik Mısır müziğinin üslup ve repertuar açısından biçimlenmesinde önemli rollere sahip Ümmü Gülsüm ve Muhammed Abdülvahab gibi aktörlerin Türk kayıt endüstrisindeki işleyişe ve icra yapısına ne türden etkilerde bulunduğu saptanmaya çalışılmıştır. Arap müzik kültürü ile etkileşimin göstergeleri olarak sınıflandırılan bu ritim kalıplarına ek olarak bir diğer alan ise batı müziği ile kurulan ilişkinin göstergeleri arasında sayılabilecek olan ve müzik türleri arasında benzeşmenin gerekçesi yani ortaklık unsuru olarak ifade edilebilecek ritim kalıplarıdır. Bu bağlamda da batı kültürünün etkisi ile müzik ürünlerine yansıyan Bolero ve Shake adlı ritim kalıpları, kullanıldıkları çeşitli kayıtlı müzik ürünleri örneklerinin analiz edilmesi yöntemiyle tanımlanmaya çalışılmıştır. Her ne kadar popülerlik algısının çeşitli koşullara bağlı olarak değişkenlik gösterebildiği gündelik müzik üretim ve tüketim pratiklerinde bu tez çalışmasında ifade edilme gayreti gösterilen ritim kalıpları dışında farklı yapılar varsa da müzik endüstrisinin üretim modelleri ve oligopol yapısı sayesinde müzik türleri arasındaki yapısal ayrımların sınırları muğlaklaşmaya başlamış ve zaten tartışmalı bir atmosfere sahip popüler müzik alanında müzik türlerinin sınıfladırılabilmesi için arguman olabilen ritim kalıpları gibi kurgusal etmenler türlerin birbiri ile ilişkisini güçlendiren, onları birbirine benzeten birer yapısal eleman haline gelmiştir. Bu çalışma ile akademik alanda popüler müziğe ilişkin görece üzerinde yeterli araştırma yapıl-a-madığı düşünülen bir alana katkı sunabilmesi hedeflenmiştir.