Küreselleşme ve neoliberal kentleşmenin çevresel sürdürülebilirlik üzerindeki etkisinin kapalı konut siteleri üzerinden incelenmesi

Abstract

Bilim dünyası, dünyanın varoluşunu 4 milyar yıl öncesine, insanoğlunun var oluşunu ise 200 bin yıl öncesine dayandırırken, yalnızca 20.yy'ın ikinci yarısından bu yana doğal kaynakların kendini yenileyemez biçimde tüketildiği, tahrip edildiği tespit edilmiştir. 4 milyar yıllık birikimini yarım yüzyılda yok eden toplumların üretim-tüketim ilişkisinin odağında yer alan doğal çevrenin koruma-kullanma ilişkisi bu çalışmanın odağında yer almaktadır. Bu ilişki ağı kentler için ele alındığında kentsel çevresel mekânın üretimi ve tüketimi sorunsalına inilmiştir. Çalışmanın problem alanını oluşturan unsur; milli servetin bir parçası olması ve sınırlı olmasına karşın kent toprağının, kullanım türü ve koşullarının değiştirilmesi yoluyla yeniden üretilmek suretiyle sürekli tüketilmesi durumu olmaktadır. Bir tüketim nesnesi olarak bu çalışmada kapalı konut siteleri olgusu örnek olarak irdelenmiştir. Çalışmada şu sorulara yanıt aranmaktadır: Küreselleşme ve neoliberal politikaların kentsel mekana etkileri nelerdir? Mekansal tüketim nedir? Kente etkileri nelerdir? Çevresel sürdürülebilirlik nedir? Niçin kentler için önemlidir? Hedefleri ve hedeflerinin önündeki engeller nelerdir? Tüketimin sürdürülemez etkisi kentte nasıl örneklendirilebilir? Kentsel çevresel sürdürülebilirliğin kent planlama literatüründeki önem durumu günümüzde nedir, gelecekte nasıl değişmesi beklenmektedir? Bu bağlamda; ilk etapta, araştırma sorularının kökeninde olduğu düşünülen küreselleşme ve neoliberal politikaların kente etkileri incelenmiş kapalı konut sitesi olgusunun ortaya çıkışını hazırlayan koşulların gelişimi ele alınmıştır. Ardından ikinci etapta bu etkilerle birlikte uluslararası ve ulusal çevresel sürdürülebilirliğe dair bilgi, ilgi, katılım ve uygulama süreçlerinin tarihsel süreçteki değişimi incelenmiştir. Doğal, üretken alanlar ekolojik sistemler gereği yalnızca yerel, ulusal değil küresel bir ağın parçası olup geri dönüştürülemeyecek biçimde, plansız tüketimi çevresel sürdürülebilirliği tehdit etmektedir. Bu bağlamda yaklaşık 20 milyon nüfusu ile Türkiye'de kapalı konut sitesi örneğinin ilk görüldüğü kent olan İstanbul için seçilen doğal, üretken alanlar (orman alanı, havza alanı, tarım alanı) ile mevcut sitelerin konumları arasındaki ilişki irdelenmiştir. Sonraki etapta örnek ilçe olarak seçilen Beykoz'da çevresel sürdürülebilirlik durumu AHP-GIS kombine yöntemi ile ortaya konmuş halihazırdaki yapılaşma ile süperpoze edilmiştir. İstanbul'da ilk kapalı konut sitesi örneğinin görüldüğü ilçede kırsal ve kentsel alanın dönüşümüne örnek olarak iki farklı türde kapalı konut sitesinin gelişim süreçleri kent planlama açısından detaylı olarak irdelenmiş, çevresel sürdürülebilirlik analizi ile birlikte yorumlanmıştır. Sonuç olarak; çevresel sürdürülebilirliği sağlamak maksatlı gerek uluslararası gerek ulusal yasal düzenlemeler ile planlama pratikleri arasındaki eşgüdümde sorunlar tespit edilmiştir. Planlamanın 1970'lerin sonundan bu yana gündemi olan sürdürülebilirlik olgusunun, küresellleşme ve neoliberal politikalara uyum ile hedeften çok ideale dönüştüğü görülmüştür. İstanbul, 1950'lerden itibaren özellikle göçle gelen nüfusla birlikte düzensiz yapılaşma ile tanışmıştır. 1980'li yılların sonundan itibaren gecekondu olgusu ile beraber ilk korunaklı, kapalı konut yerleşimleri kent dokusunda birarada yamalı (patchwork) bir örüntü oluşturmaya başlamıştır. Beykoz İlçesi bunun stratejik eşsiz konumu ve doğal değerleri sebebiyle ilk ve en derin hissedildiği yer olmuştur. 1988 yılında Fatih Sultan Mehmet Köprüsü, E-80 bağlantı yolunun yapılması ile beraber erişilebilirlik de artmış, kentsel yoksulların ve kentsel elitlerin küreselleşme ve neoliberal politikaların sonucu olarak kent çeperlerinde birarada yaşamaları yaygınlık göstermiştir. Kent yoksulları, dere yataklarında, vadilerde yer seçerken; kentsel elitlerin boğaz manzaralı, tepelerde, her iki yakanın da merkezlerine erişilebilirliği kuvvetli alanlarda, orman, göl vb. doğal değerler ile içiçe noktalarda yer seçmiştir. Dolayısıyla ortak olarak kentin "diğer"leri kümesinde toplanabilecek bu kentsel grupların, kent çeperlerinde yapılaşma ile doğrudan veya dolaylı olarak çevresel sürdürülebilirliği olumsuz yönde etkilediği söylenebilmektedir. Kapalı konut siteleri örneği mekânsal tüketim süreçlerinin yalnızca çarpıcı bir ürünüdür. İstanbul'da toplamda 3258 adet farklı kategorilerde yer alan kapalı konut sitesi olup %13'ü tanımlanan doğal, üretken alanlar üzerinde konumlanmıştır. Beykoz'da çevresel sürdürülebilirlik açısından yerleşilebilir alanın ilçe toplam alanının yalnızca %3'ü olduğu ve tüm yapıların %37'sinin de bu bölgede yer alması, alanın taşıma kapasitesini zorlamaktadır. Beykoz'da seçilen iki örnek üzerinden, yerleşilemez alanlarda yer seçen bu iki kentsel elitlere hitap eden yerleşimin uygun yasal altyapısı ile zaman içerisinde geliştiği tespit edilmiştir. Beykoz ve giderek İstanbul'un doğal üretken alanlarının her gün biraz daha tüketildiği görülmektedir. İçinde bulunduğumuz yüzyılın en önemli dışsal problemlerinden biri olarak gerçekler, doğrular, hedeflere karşı üretilen söylemler olduğu görülmüştür. Söylemler kendi anlam dünyalarını oluşturmakta ve yüzyılın bilinmezliklerinden faydalanarak doğruların içini boşaltmaktadır. Çoklu içsel, dışsal faktörlerle, stratejik, doğru zamanlı karar alma süreçlerinin gerekli olduğu globalleşmiş dünyada, söylemler ile muğlaklaşan zeminde, kent planlamanın öneminin daha da çok arttığı tespit edilmiştir. Erişmesi güç olan kentsel çevresel sürdürülebilirliğin global ölçekte zorunlu olduğu kabul görmüş bir gerçek durumundadır. Bu tez çalışması ile ülkemiz için de doğal üretken alanların yitirilmesinin sonuçlarının her geçen gün daha çarpıcı hissedilmesinden ötürü başta yerel yönetimler olmak üzere kent planlamanın müdahale araçlarının güncellenmesi gerekliliğine dikkat çekilmesi hedeflenmektedir.

According to the scientific world while the existence of the Earth started 4 billion years ago and the existence of human beings started 200 thousand years ago, it is known that natural resources have been consumed enormously since the second half of the 20th century and can not be renewed. The focus of this study is on the conservation-use relationship of the natural environment which is the focus of the production-consumption relationship of the societies that destroyed their 4 billion years of accumulation during the last century. When we consider this relationship network for cities, the problem of production and consumption of urban environmental space is examined in detail. The concept of sustainable urban development has been on the agenda of both urban planning and other sciences since the 1970s. In addition to academic studies, the sustainability phenomenon, which is also on the agenda of countries, unions, institutions, and organizations in the international platform, is still a target which is still waiting to be achieved. Environmental sustainability is the continuity of natural resources based on the principle of intergenerational equality. This concept was discussed in Turkey while the country was experiencing the transition in its national social and economic policies. During this transition, globalization and neoliberal policy were adopted, and the direct effects of this transition process included the re-determination of class geographies and spatial consumption. Gated communities were examined as a manifestation of both elements in the urban space. Location choice for gated communities has been addressed by evaluations from an environmental sustainability perspective. The element that forms the problem area of this study is; although it is a part of the national wealth and is limited, urban soil is continuously consumed by reproduction due to change in its usage type and conditions. This study seeks answers to the following questions: What are the effects of globalization and neoliberal policies on urban space? What is spatial consumption? What are its effects to the city? What is environmental sustainability? Why is it important for the cities? What are their objectives and obstacles to achieve their goals? How can the unsustainable effect of consumption be exemplified in the city? What is the importance of urban environmental sustainability in urban planning literature and how is it expected to change in the future? In this context; in the first stage, the effects of globalization and neoliberal policies on the city were examined. Then, in the second stage, the effects of information,interest, participation and implementation processes on international and national environmental sustainability in the historical process were examined. Natural, productive areas threaten environmental sustainability by ecological systems, so that unplanned consumption is part of a local, national, but not a global network. In this context, the relationship between naturally selected productive areas (forest area, watershed area, agricultural area) and the positions of the gated communities are examined for Istanbul with about 20 million inhabitants of Turkey where the first gated community example was established. The environmental sustainability situation in Beykoz, which was chosen as a sample district in the next stage, was superposed with the existing construction by using the AHP-GIS combined method. As an example of the transformation of rural and urban areas in the district where the first gated community was seen in Istanbul, the development processes of two different types of gated communities were examined in detail in terms of urban planning and interpreted together with the environmental sustainability analysis. As a result; in order to ensure environmental sustainability, problems have been identified in coordination between international and national legal regulations and planning practices. The sustainability phenomenon, which has been on the agenda since the end of the 1970s, has turned into an ideal rather than a target with respect to globalization and neoliberal policies. From the 1950s onwards, Istanbul has been introduced with urban sprawl especially with the population increase due to immigration. Since the end of 1980s, the first sheltered and gated community settlements began to form a patchwork pattern in the urban fabric. Beykoz District was the first place and felt deepest this situation because of its strategic unique location and natural values. With the construction of the Fatih Sultan Mehmet Bridge to E-80 connection road in 1988, accessibility has also increased and the urban poor and elites increasingly started to live together in the urban walls as a result of globalization and neoliberal policies. While the urban poor chose to live in the valleys; the urban elites have chosen to live at places with Bosphorus view, hills, places with accessibility to the centers of both sides, natural points with nested points such as forests, lakes and so on. Therefore, it can be said that these urban groups, which can collect together in the "others" cluster of the city, negatively affect the environmental sustainability directly or indirectly by the structuring in the urban walls. The example of gated communities is only a striking product of spatial consumption processes. In Istanbul, 3258 units are located in different categories of closed houses and 13% of them are located on natural, productive areas. In terms of environmental sustainability, only 3% of the total area of the district is located in Beykoz, and 37% of all buildings are located in this area, thus pushing the carrying capacity of the area to its limits. Based on the two examples chosen in Beykoz, it has been determined that the settlement, which addresses these two urban elites who choose places in non-resettlement areas, has developed with the appropriate legal infrastructure over time. Beykoz and Istanbul's natural productive areas are increasingly consumed. As one of the most important external problems of this century, we observe realities, truths and discourses produced against the targets. Discourses constitute their own worlds of meaning and exploit the truths by using the unknowns of this century. It has been detected that the importance of urban planning has increased even more in the globalized world where multiple internal, external factors and strategic, right-time decision-making processes are required.It is a recognized fact that urban environmental sustainability, which is difficult to access, is mandatory on a global scale. In this study, it is aimed to draw attention to the necessity of updating the intervention tools of urban planning, primarily for local administrations, due to the fact that the results of loss of natural, productive areas are felt more and more strikingly day by day.