İstanbul'da iki yaka arasındaki yük taşımacılığında deniz ulaşımının payının ayrık seçim modeliyle incelenmesi

Abstract

Yük taşımacılığı, ticari malların veya kargonun bir noktadan başka bir noktaya karayolu, demiryolu, havayolu veya deniz ulaşımı ile taşınması anlamına gelmektedir. Artan kentsel nüfus, şehir içi yük taşımacılığını daha önemli hale getirmiştir. Yük taşımacılığının gerektirdiği ağır taşıtlar, kirlilik ve kazalar gibi çeşitli çevresel sorunlara yatkın olduklarından, mevcut trafik sorununun ana bileşenlerinden biridir. 15 milyonu aşan kentsel nüfusu, sanayi ve ticaret gibi sayısız tesisleriyle İstanbul, kentsel yük taşımacılığı için dikkate değer bir konumdadır. İki kıtadan oluşan İstanbul, 25'i Avrupa, 14'ü Anadolu Yakası'nda olmak üzere toplam 39 ilçeye sahiptir. Şehrin ticari ve coğrafi dağılımı nedeniyle, birçok yük taşımacılığı, şehrin ana bileşenlerinden biri olan İstanbul Boğazı'ndan geçmek zorundadır. Boğaz'dan geçen yük taşıtları, yalnızca trafik yoğunluğunu artırmakla kalmayıp, önemli dışsal etkiler de içermektedir. Ayrıca köprü ve tünel geçişleri, taşıt sınıfına göre kısıtlamalar içermektedir. Örneğin, 1. ve 2. sınıf taşıtlar 15 Temmuz Şehitler Köprüsü'nden geçebilirken, Fatih Sultan Mehmet Köprüsü'nden tüm kamyon ve otobüsler hariç 1. ve 2. sınıf taşıtlar geçebilmektedir. Yavuz Sultan Selim Köprüsü'nde kısıtlama olmayıp tüm motorlu taşıt sınıfları geçebilir. Avrasya Tüneli'nden ise yalnızca 1. sınıf taşıtlar geçebilir. Taşıt sınıfına dayalı geçiş kısıtlamalarının nedeni, yük taşımacılığının kentsel trafik üzerindeki etkisini azaltmaktır. Yük taşıtlarının sınıflarının 2 ve üzeri olması sebebiyle büyük çoğunluğu, 3. köprü olarak bilinen Yavuz Sultan Selim Köprüsü'nü kullanmaktadır. Karayolu taşımacılığına ek olarak deniz ulaşımı ile Boğaz'dan geçişler iki adet arabalı vapur hattı ile gerçekleştirilmektedir: Sirkeci-Harem, İstinye-Çubuklu. Sirkeci-Harem Hattı'nın çalışma saatleri hafta içi sabah 06:00-21:00, hafta sonu 09:00-21:00 saatleridir. İstinye-Çubuklu Arabalı Vapur Hattı ise hafta içi sabah 07:00-21:00, hafta sonu 09:00-21:00 saatlerinde hizmet vermektedir. Arabalı vapur hatlarında hafta içi yoğun saatlerde sefer sıklığı 15 dakika, normal saatlerde 20 dakika; hafta sonu ise yoğun saatlerde sefer sıklığı 20 dakika, normal saatlerde 30 dakikadır. Ancak arabalı vapurların taşıt kapasiteleri dolduğunda vapur sefer saatinden önce hareket etmektedir. Arabalı vapur hatlarının iki yönü eş zamanlı olarak hizmet vermektedir. Sirkeci-Harem Arabalı Vapur Hattı için sefer süresi ortalama 20 dakika iken İstinye-Çubuklu Arabalı Vapur Hattı için bu süre 8 dakikadır. İstanbul'da şehir içi yük taşımacılığında Boğaz'dan geçiş için kullanılan ulaşım türleri olan karayolu ve deniz taşımacılığının tercih nedenlerini araştırmak için deniz taşımacılığı seçenekleri olan Sirkeci-Harem ve İstinye-Çubuklu Arabalı Vapur Hatları'nda yük taşıtı sürücüleriyle bir anket çalışması yapılmıştır. Anket çalışması haftanın tüm günlerinde saat 08:00-21:00 aralığında yapılmıştır. Sirkeci-Harem Hattı'nda 300, İstinye-Çubuklu Hattı'nda 95 yük taşımacılığı yapan araç sürücüsüyle gerçekleştirilen ankette açık uçlu açıklanan ve belirtilen tercih sorularına yer verilmiştir. Ayrıca anket kapsamında taşıt özellikleri, geçki bilgisi ve yük türü gibi genel bilgi sorularına da yer verilmiştir. Açıklanan tercih sorularıyla en sık taşımacılık yapılan geçki ve tür seçimi, arabalı vapurun kullanım sıklığı, belirtilen tercih sorularıyla saat ve ücret düzenlenmesi durumlarındaki tercihler elde edilmiştir. Tez çalışması kapsamında tür seçimini ayrıntılı incelemek adına açıklanan tercih soruları verileri kullanılmıştır. Karayolu ve deniz taşımacılığı tür seçiminin modellenmesinde süre, maliyet, vapur geçiş ücreti bağımsız değişkenler olarak kullanılmıştır. İki yaka arasında en sık taşımacılık yapılan geçkiler ve yaka geçişinde kullanılan tür ile ilgili soruya verilen yanıtlar, karayolu ve deniz taşımacılığı için seçim verisi olarak kullanılmıştır. Bu şekilde, Sirkeci-Harem Hattı'nda yapılan ankete katılan 300 yük taşımacılığı sürücüsünden 636 seçim verisi elde edilmiştir. İstinye-Çubuklu Hattı'nda yapılan ankete katılan 95 yük taşımacılığı sürücüsünden ise 135 seçim verisi elde edilmiştir. Sonuç olarak, iki arabalı vapur hattında toplam 395 yük taşımacılığı sürücüsüyle yapılan anketlerden 771 seçim verisi toplanmıştır. Yapılan çalışmayı karayolunu tercih eden yük taşıyıcılarını da kapsayacak duruma getirmek ve %90 oranındaki karayolu tercih edilme oranını sağlamak amacıyla katılımcıların taşıt sınıfı gibi anket sorularına verdikleri yanıtlar aynı kalmak üzere 6'sı Avrupa Yakası ve 5'i Anadolu Yakası'nda bulunan 11 bölge için Avrupa'dan Asya'ya ve Asya'dan Avrupa'ya yapılan yolculuk verilerinin çoğaltılması bölgesel olarak ayrı ayrı yapılmıştır. Sonuç olarak karayolu için 5535, deniz taşımacılığı için 615 tercih olmak üzere toplam 6150 seçim verisi oluşturulmuştur. Yolculuk başlangıç ve bitiş noktalarına göre oluşturulan başlangıç-bitiş matrisi ile yolculukların ilçe temelli dağılımı incelenmiştir. Bu matris için İstanbul'un 39 ilçesi ile birlikte Gebze, Kocaeli ve şehir dışına da yer verilmiştir: 41x41 boyutunda bir başlangıç-bitiş noktası matrisi elde edilmiştir. Sirkeci-Harem Arabalı Vapur Hattı'nda 300 yük taşıtı sürücüsü ile yapılan anket sonucunda, vapurun en çok %34,3 oranıyla Fatih ilçesinde başlangıç ve bitiş noktaları olan geçkilerde kullanıldığı belirlenmiştir. En sık kullanılan geçki ise %4,3 oranıyla Üsküdar'da başlayıp Fatih ilçesinde biten geçki olmuştur. İstanbul'un diğer ilçelerinin yanı sıra, Gebze, Kocaeli'de başlayan ve biten geçkiler için arabalı vapur hattını kullananların oranı %6 ve İstanbul dışındaki geçkiler için %13,3'tür. Sirkeci-Harem Arabalı Vapur Hattı'nda yapılan anket verilerine göre, deniz taşımacılığı %75 oranında karayolundan daha fazla tercih edilmiştir. İstinye-Çubuklu Arabalı Vapur Hattı'nda yapılan anket verilerine göre ise deniz taşımacılığı %89 oranında karayolundan daha fazla tercih edilmiştir. Ayrıca, İstinye-Çubuklu Arabalı Vapur Hattı'nı kullanan yük taşımacılığı sürücülerinin, Sirkeci-Harem Hattı'nı kullananlara göre deniz taşımacılığını daha fazla tercih ettikleri gözlemlenmiştir. Modellemede kullanılan bağımsız değişkenler olan yolculuk süresi, maliyeti ve yol uzunluğunu belirlemek için yolculuk başlangıç ve bitiş noktası, taşıt sınıfı kullanılarak www.tollguru.com ağ sayfası yardımıyla hafta içi trafik zirve saati başlangıcı olan 17:00 için veriler elde edilmiştir. Yolculuk süresi, maliyeti ve yol uzunluğu Sirkeci-Harem ve İstinye-Çubuklu Arabalı Vapur Hatları ile Yavuz Sultan Selim Köprüsü kullanılarak İstanbul Boğazı'ndan geçiş geçkileri için taşıt sınıflarına ve ilçe temeline göre ayrı ayrı bulunmuştur. Yolculuk süresi hesaplanırken karayolu için www.tollguru.com ağ sayfası kullanılarak elde edilen zirve saatteki ulaşım süresi kullanılırken deniz taşımacılığı için vapur iskelesine gelinceye ve iskeleden varış noktasına kadarki karayolu ulaşım süresine ek olarak ortalama vapur bekleme ve yolculuk sürelerini kapsayacak şekilde Sirkeci Harem Arabalı Vapur Hattı için 30 dakika, İstinye Çubuklu Arabalı Vapur Hattı için 20 dakika alınmıştır. Maliyeti oluşturan otoyol geçiş ücreti, köprü ve vapur geçiş ücretleri, yakıt maliyeti yolculuk başlangıç ve bitiş noktalarına göre www.tollguru.com ağ sayfası kullanılarak hesaplanmıştır. Geçki bilgisiyle kullanılacak ücretli otoyollar belirlenmiş geçiş ücretleri taşıt sınıflarına göre hesaplanmıştır. Yakıt ücreti araç sınıfları dikkate alınarak 100 km için ortalama tüketilen yakıt miktarı ile hesaplanmıştır. Yolculuk uzunluğunu kat etmek için gerekli yakıt miktarı ile güncel motorin litre fiyatının (40 TL/L) çarpılması sonucunda yakıt maliyeti hesaplanmıştır. Tez çalışmasının çözümlemesi ve modellemeleri için NLOGIT 4.0 yazılımı kullanılmıştır. Genel değerlendirme modeli ve senaryo çözümleme modeli kullanılarak ulaşım tür seçimi değerlendirilmiştir. Modeller, Sirkeci-Harem Arabalı Vapur Hattı için 300 karar verici nakliyeci ile gerçekleştirilen 636 seçim verisi ve İstinye-Çubuklu Arabalı Vapur Hattı için 95 karar verici nakliyeci ile gerçekleştirilen 135 seçim verisi olmak üzere 771 seçim verisinin karayolu ve deniz taşımacılığı için %90 karayolu seçim oranını sağlayabilmek adına çoğaltılmasıyla toplam 6150 seçim verisine dayanmaktadır. Tür seçim modeli ile türlerin seçilme fayda fonksiyonları incelenmiştir. Senaryo çözümleme modeli ile vapur geçiş ücretinde yapılacak düzenlemeler sonucunda ulaşım tür seçiminin değişimi çözümlenmiştir. Farklı ölçütler kullanılarak lojistik modellerin başarımı değerlendirilmiştir. Bu ölçütler arasında; katsayıların işaretlerinin ve büyüklüklerinin çözümlenmesi, t istatistiği, -2LL testi ve ρ2 değeri bulunmaktadır. Tür seçim modeli için p=0,05 eşik değerine göre süre ve maliyet, yük taşımacılığında İstanbul Boğazı'ndan geçiş için ulaşım türü seçiminde önemli görülmüştür. Modelde karayolu ve arabalı vapur türleri için ayrı süre ve maliyet katsayıları elde edilmiştir. Yolculuk süre ve maliyeti tür seçimi fayda fonksiyonu sonucuna olumsuz etki etmektedir. Yolculuk süresinin tür seçimine etkisi arabalı vapur ve karayolu için karşılaştırıldığında sürenin denizyolu türünün seçimine daha çok azaltan etki ettiği görülmektedir. Yolculuk maliyetinin denizyolu tür seçimine etkisi düşünüldüğünde arabalı vapur geçiş ücretinin denizyolu tür seçimine daha çok azaltan etki ettiği görülmektedir. Genel değerlendirme modelinde olduğu gibi senaryo çözümlemesi modelinde de ikili lojit modeli kullanılmıştır. Model kapsamında karayolu ile arabalı vapur ulaşım türlerinin seçimini etkileyebilecek unsurlar olan arabalı vapur hattı geçiş ücretinin çözümlemesi yapılmıştır. Arabalı vapur hattının geçiş ücretine yapılabilinecek indirimler için arabalı vapur ve karayolu ulaşımının tercih edilme durumunun değişimi incelenmiştir. Yapılan senaryo çözümlemesine göre arabalı vapur geçiş ücretinde yapılacak %90'a varan indirimler ile denizyolunun tercih edilme olasılığı %11,3'den %13,1'e kadar artmıştır.