Yeniden işlevlendirilen gazhanelerin toplumsal bellek bağlamında değerlendirilmesi: İstanbul Hasanpaşa Gazhanesi örneği

Abstract

Endüstri Devrimi'nden sonra sayısı hızla artan ve zamanla kent merkezlerinde kalan fabrika alanları, sağlıksız yaşam koşulları ve çevre kirliliğini tetiklemesi nedeniyle ve teknolojik gelişmelerin etkisiyle kent çeperlerine gönderilmiştir. Böylelikle, kent içindeki sanayi yapıları fonksiyonel olarak işlevlerini yitirmiş ve çeşitli kentsel ve çevresel problemlere yol açan atıl alanlara dönüşmüştür. Kent içinde kullanılmayan ve atıl durumda kalmış bu alanlar, aslında kente ve kentliye kazandırılma potansiyeline sahip değerli alanlardır. Bu farkındalığın oluşması, 20. yüzyılın sonlarına doğru dünya genelinde endüstri mirası ve endüstri arkeolojisi gibi kavramların ortaya çıkmasıyla olmuştur. Ardından, uluslararası ve ulusal boyutta konu özelinde çalışmalar yürüten çeşitli kurumların faaliyete başlamasıyla birlikte bu yapıların olduğu gibi korunması ya da kente kazandırılması gündeme gelmiştir. Türkiye'de endüstrileşmenin geç gerçekleşmesine bağlı olarak endüstri mirası, endüstri arkeolojisi ve söz konusu bu yapı ve alanların korunması ya da yeniden işlevlendirilmesine bağlı yaklaşımlar, dünyada yaşanan sürece kıyasla daha geç gerçekleşmiştir. 2000'li yıllarda bu konuda faaliyete geçilen ülkemizde endüstri mirasının araştırılması, kayıt altına alınması ve korunması konularında uluslararası kuruluşların Türkiye komiteleri ilk adımları atmıştır. Bu kuruluşların yanı sıra sivil toplum kuruluşları, odalar, akademik çevreler ve bağımsız girişimler tarafından da çalışmalar yürütülmüştür. Böylelikle, endüstri mirası ve endüstri arkeolojisi konularında ülkemizde de farkındalık oluşmaya başlamıştır. Endüstri mirası, döneminin ekonomi ve sanayi kültürünün hafızasını taşıyan ve önemli birer kentsel kimlik ögesi olan sembolik ürünlerdir. Bu açıdan, bu yapı ve alanların korunması ya da yeniden işlevlendirilmesi aynı zamanda bir dönemin kültürel değerlerinin, ona özgü kimlik ögelerinin, toplumsal yaşama dair izlerinin de korunması ve geleceğe aktarılması anlamına gelmektedir. Kolektif bellek kavramını literatüre kazandıran Halbwachs'a göre kentsel bellek, bireysel anıların bir araya gelmesiyle oluşur, bireysel ve toplumsal deneyimlerin mekanla etkileşimi sonucu inşa edilir (2021). Çünkü kentsel mekanlar, kentlilerin fiziksel mekandaki davranışları ve mekanla bütünleşmeleri ile anlamsal boyuta erişmekte ve belirli tarihi dönemlerin izlerini geleceğe aktarmaktadır. Kentsel bellek, ortak bir hafıza ve kimliğin ürünüdür. Diğer bir deyişle, kentsel mekanın tanımlanmasında ve oluşmasında fiziksel niteliklerin yanı sıra sosyal etkileşimler de önemli rol oynamaktadır. Lefebvre'e göre mekan, sosyal bir üründür, sosyal deneyimler ve etkileşimler kentsel mekanı yaratır. Dolayısıyla, fiziksel çevrede gerçekleşen değişimler kentsel belleği etkilemektedir. Endüstri mirası içerisinde ele alınan gazhaneler, kentlerde ilk kez büyük ölçekli bir üretim sonucu aydınlanmayı sağlayan, dönemine ait teknolojik ve endüstriyel gelişimin fiziksel sembolü ve kimlik ögesi olan ve kent hafızasında yer edinmiş özel yapılardır. İstanbul, Türkiye'nin sanayileşme sürecinde fabrika kurulumu için tercih edilen bir bölge olması nedeniyle endüstri tarihine dair geniş bir kaynak sunarken aynı zamanda havagazı fabrikalarının da yoğunlaştığı bir kenttir. Özellikle son dönemlerde İstanbul'daki gazhanelerin yeniden işlevlendirilmesine önem verilmesi bu yapıları ön plana çıkarmıştır. Bu nedenle tez kapsamında İstanbul kentindeki gazhanelere odaklanılmıştır. İstanbul'da bulunan dört gazhaneden yalnızca Hasanpaşa Gazhanesi'nin yeniden işlevlendirme süreci alanın tümünde tamamlanarak Müze Gazhane olarak kullanıma açılmıştır. Yeniden işlevlendirme süreci tamamlanmış olan bir alanda, tez için belirlenen yöntemlerle daha verimli sonuçlar çıkarılacağından tez kapsamında Hasanpaşa Gazhanesi çalışma alanı olarak belirlenmiştir. Bu çalışmada yapılan kapsamlı literatür taraması ile bellek, bellek ve mekan ilişkisi, endüstri mirası ve bellek ilişkisi üzerinden endüstri mirasının yeniden işlevlendirilmesi ile toplumsal bellek değişimine yönelik tespitler elde edilmiştir. Alanın eski ve yeni kullanıcılarının bireysel bellek aktarımlarından yola çıkarak toplumsal bellek değerlendirmesinin yapılması için mülakat ve anket çalışmaları yapılmıştır. Hasanpaşa Gazhanesi'nde çalışanlar, çalışanların çocukları ve fabrika aktif iken mahallede yaşayan kişiler ile mülakat çalışması, Müze Gazhane ziyaretçileri ile anket çalışması yapılmıştır. Mülakat ve anket çalışmalarına dair analizler değerlendirilerek çıkarımlar ve öneriler sunulmuştur. Tez sonucunda ortaya koyulan çıkarımlar ve önerilerin özellikle İstanbul kentinde henüz yeniden işlevlendirme süreci başlamamış olan gazhaneler için yol gösterici olması hedeflenmiştir. Ek olarak, çalışmanın endüstri mirasının yeniden işlevlendirme sürecinde dikkat edilecek unsurlar açısından literatüre katkı sağlaması ve gelecekte yapılacak akademik çalışmalara altlık oluşturması amaçlanmıştır.