Kapalı mekandaki acil durum senaryosunda tahliye alanlarının incelenmesi

Abstract

21. yy 'da insan davranışlarının, alışkanlıklarının değişmeye başladığı gibi dünyadaki yaşantı kültürlerinin de değişmeye başladığı gözlenmektedir. İnsanların kırsal kesimlerde ekip, biçtiği dönemlerden; şehirleşme ve sanayileşme birlikte daha çok tükettiği, farklı şekilde üretime destek olmaya başladığı dönemler yaşanmaktadır. Şehir yaşantısına uyum sağlamış bireylerin hayatlarının büyük ölçüde kapalı alanlarda geçmeye başladığı gözlemlenebilir. İster devlet dairesinde çalışıyor olsun ister özel sektörde, birçok kişi gününün büyük bölümünü kapalı alanlarda geçirmektedir. "Kapalı Alan" terimi ile ifade edilen mekanlar düşünüldüğünde; okul, hastane, iş merkezi, devlet daireleri, cami, mescit, havaalanı, alışveriş merkezi gibi mekanlar hızlıca sayılabilmektedir. Ancak günümüzde bu mekanların sayısı ve hacmi gitgide artmaktadır. Jones Lang Leselle Şirketi 'nin verilerine göre ülkemizde mevcutta 449 adet alışveriş merkezi varken, bu sayının 2024 yılında 484 'e ulaşması beklenmektedir. Buradan hareketle, bireylerin kapalı alanlarda daha fazla vakit geçirebileceği çıkarımı da yapılabilmektedir. Yaşadığımız coğrafya ve yakın tarihimizde yaşanan hadiseler neticesinde kapalı alan terimi ile depremler özdeşleşmiştir. Özellikle günümüzde hayatlarının büyük bölümünü kapalı alanlarda geçiren insanlar üzerinde depremlerin önemli bir etkisi olduğu bilinmektedir. Kapalı alan denildiğinde akla ilk gelen felaketin depremler olmasına rağmen, aslında kapalı alanda vakit geçiren insanların hayatlarını tehdit edebilecek birçok doğal/yapay afet bulunmaktadır. Bunlardan deprem, yangın, sel gibi afetleri doğal afetler olarak sınıflandırabileceğimiz gibi patlama gibi terör saldırılarını da yapay felaketler sınıfında değerlendirebiliriz. Doğal afet olarak nitelendirilen, deprem, yangın, sel gibi felaketler sırasında insan davranışları bilinçli değerlendirmeler yapmaktan uzaklaşarak büyük ölçüde ya da tamamen iç güdüsel davranışlara dönmektedir. Bu iç güdüler ile yönetilen davranışların neticesinde ortaya panik ve korku temelli davranışsal yönelimler çıkmaktadır. Panik hali ile kişilerin davranışlarının kontrolü kaybolmaktadır. Bu durum, dış mekanlarda daha farklı sebep ve sonuç ilişkileri ortaya koyabilirken izdiham açısından daha az tehdit içermektedir. Ancak mekânın kapalı olması bu ve benzeri acil duruma sebebiyet verecek durumlarda izdihamın meydana gelmesi anlamında daha büyük etki içermektedir. Kapalı bir alanda gerçekleşecek bir yangın, deprem, patlama gibi acil duruma sebebiyet verecek durumlar oluştuğunda reaksiyon anlamında tahliye ve arama kurtarma olarak belirlenebilecek iki temel hayati unsur öne çıkmaktadır. Tahliyenin temel amacı, panik halindeki insanların izdihama sebebiyet vermeden en sağlıklı şekilde bulundukları kapalı alandan çıkabilmelerini sağlamak olmalıdır. Bununla birlikte, olası bir felaket sırasında arama kurtarma faaliyetlerinin planlı, hızlı ve verimli şekilde gerçekleştirilmesi çok önemlidir. Arama kurtarma faaliyetleri sırasında kaybedilecek her bir saniye hayati önem taşımaktadır. Bu sebeple, araştırmacıların, akademisyenlerin, kapalı alan ile ilgili çalışmalarla alakadar olan kişilerin bu alanla ilgili ortaya koyduğu birçok kaynak yer almaktadır. Bu çalışma kapsamında, kapalı alandaki acil durum senaryosunda sağlıklı tahliye yöntemleri hakkında literatür taranmış ve birçok kaynağa rastlanmıştır. Yine bu konu ile alakalı olan arama kurtarma faaliyetleri anlamında da araştırmaların derinleştirilmiş olduğu, yeni yeni modellerin ortaya konulduğu görülmüştür. Tahliye özelinde, acil durumun tipi ve bireylerin lokasyonlarının önemi değerlendirilirken, arama kurtarma faaliyetleri hakkında hazırlanan çalışmalarda; kapalı alanın modeli, kişilerin bulundukları lokasyonların kapalı alan konumlandırma sistemleri ile tespiti, algoritmalar yardımıyla arama kurtarmanın gerçekleştirilmesi gereken senaryo planının çıkarılması gibi yaklaşımlar yer almaktadır. Hazırlanan bu çalışma da ise; konumu itibariyle çalışmanın yapılmasına fayda sağlayacak bir alışveriş merkezi seçilmiştir. İlgili alışveriş merkezi hem mağaza sayısı ve çeşitliliği anlamında sayılı merkezlerden birisi olmasıyla birlikte hem de büyük bir futbol takımı stadyumuna yakınlığı ile dikkat çeken bir alışveriş merkezidir. Seçilen bu alışveriş merkezinin ziyaretçi yoğunluk verileri elde edilmiş, bu veriler üzerinden görselleştirmeler ve analizler yapılarak çıktılar elde edilmiştir. Elde edilen bu analiz çıktılarında da ortaya konulduğu gibi, özellikle önemli iç saha maçlarının olduğu günlerde taraftarların bir bölümü maç saati yaklaşıncaya kadar alışveriş merkezinde vakit geçirmektedir. Bu durum ise yoğun saatlerdeki dar boğaz alanlarının tespiti ve acil durum anında tahliye imkanlarının değerlendirilmesine, davranışsal değerlendirmelere ilişkin çalışmayı desteklemiştir. Verilerin eldesi beacon cihazları ve mobil uygulamalar ile sağlanırken, alışveriş merkezinin bütün ziyaretçileri üzerinden elde edilen bir veri olmadığı da belirtilmiştir. Verilerin elde edilebilmesi için gerekli şartların sağlanabilmesi gerekmektedir. Bu verilerin sınıflandırmasında K-Means Clustering algoritması kullanılmıştır. Öte yandan çıktısı elde edilen verilerin görselleştirilmesi Coğrafi Bilgi Sistemi programlarından Quantum GIS programında oluşturulan altlık model üzerinde gerçekleştirilmiştir. İlgili programda yapılan sayısallaştırma ile oluşturulan altlık model üzerinde, sınıflandırma sonucuna göre analiz yapabilmek için tahliye alanları da belirlenmiştir. Analizler neticesinde; özellikle saatlik yoğunluğun fazla olduğu tespit edilen öğleden sonraki zaman dilimlerinde, maç günleri gibi yoğunluğun hızlı artış ve azalış gösterdiği dönemlerde gerçekleşecek olası bir acil durum senaryosunda mevcutta yer alan acil çıkış alanlarının yeterli olmayacağı ön görülmektedir.