Post-endüstriyel alanların kentler üzerinde yarattığı zamansal ve mekansal değişimlerin Zeytinburnu Çırpıcı Çayırı örneğinde incelenmesi

Abstract

İnsanlık tarihinin en karmaşık fiziksel ve sosyal organizasyonunun ürünü olan kentler, farklı tarihi dönemlerde farklı tarihsel olayların itkisiyle, diyalektik materyalizmin de bir parçası olarak mütemadi bir değişim sürecine şahit olmuştur. Bu tarihsel olayların en önemlilerinden biri olarak endüstri devrimiyle birlikte yeniden şekillenen üretim ilişkileri, bu ilişkiler biçiminin ortaya çıkardığı kentsel mekânı zamansal ve mekansal bağlamda; fiziksel ve sosyal açıdan etkilemiştir. Kapitalizmin ilk dönemleri, emek gücüne duyulan ihtiyacın yani çalışan nüfusun ve üretim tesislerinin belli merkezlerde toplanmasıyla sonuçlanmıştır. Bu yoğunlaşma hem fiziksel çevre hem de sosyo-kültürel yaşam üzerinde dramatik değişimlere neden olmuştur. Ancak birkaç yüzyıl boyunca hızla artan sanayileşme; gelişen teknoloji ve üretim ilişkilerinin yeniden şekillenmesiyle birlikte yavaşlayarak, yerini "sanayisizleşme (deindustrilization) dönemine bırakmıştır. 20.yüzyılın sonu itibariyle etkisi görülen "sanayisizleşme" sürecinde; gelişmiş ülkelerdeki istihdamın, üretim sektöründe azalıp istihdam sektörüne kaydığını, üretimin daha çok gelişmekte olan ülkeler üzerinden, ucuz iş gücü ile yapıldığını görmekteyiz. Sanayisizleşme; gelişmiş ülkelerde hizmet sektöründe istihdamın artmasına, gelişmekte olan ülkelerde ise üretim sürecinin yoğunlaşmasına neden olmuştur. Sanayisizleşme döneminin en büyük sonuçlarından biri ise nihayetinde kapitalizm için tarihsel görevini tamamlayan endüstri alanlarının terk edilmesidir. Böylece endüstri alanları post-endüstriyel alanlar haline gelerek 20.yüzyılın sonunda koruma literatürüne dâhil edilip, miras alanları olarak nitelendirilmeye başlanmıştır. Endüstri alanlarının korunmasına dair atılan ilk adımlar endüstri yapı ve anıtlarına yani somut mirasa odaklanmakla birlikte, zamanla endüstrileşme sürecinin derinden etkilediği sosyal yaşam ve kent belleğine dair anıların da olduğu soyut miras korunma sürecine dâhil edilmiştir. Buna ek olarak endüstri alanlarının faaliyet süreci boyunca etkilediği geniş araziler ve kent peyzajı üzerindeki etkiler de analiz edilerek, çevresel problemlerin ortadan kaldırılması ve daha sağlıklı çevrede yaşamak için geliştirilen kent politikalarının parçası haline gelmiştir. Bu noktada endüstri miras alanları ile ilgili yürütülen kent politikalarına, bu alanların çevresel değerler açısından ele alınışını ön plana çıkaran "peyzaj şehirciliği" ilkeleri de bu çalışmada kapsamlı bir şekilde ele alınmıştır. Bu tez, öncelikle üretim ilişkilerinin kentsel mekan üzerindeki derin etkisini geniş bir literatür taraması ile anlatarak, endüstri alanlarının post-endüstriyel alanlara dönüşüm sürecini açıklamıştır. Akabinde, endüstri miras alanlarının salt fiziksel koruma yaklaşımlarını problem olarak ele alıp, çok yönlü ve çok katmanlı bir değerlendirme yapmıştır: Bu kapsam endüstri alanlarının kent peyzajı üzerindeki etkileri de ifade edilerek, peyzaj şehirciliği akımının bu alanların çevresel tahribatı giderme noktasındaki ilkeleri ve yaklaşımı detaylandırılmıştır. Çalışma alanı olarak belirlenen Zeytinburnu Çırpıcı çayırının tarihsel geçmişi ve endüstrileşme süreci; Zeytinburnu genelinden başlayarak Çırpıcı çayırına doğru bir yaklaşımla anlatılmıştır. Yine Zeytinburnu genelinden Çırpıcı çayırı özeline doğru akışla bölgenin sosyal ve kültürel gelişimi, değişim süreci; gazete kupürleri, tarihi belgeler ve görüşmeler yardımıyla açıklanmıştır. Çırpıcı çayırının günümüz sınırları ile çayırı tanımlayan yakın çevresinin fiziksel gelişimi de farklı tarihsel dönemlere ait hâlihazır haritalar yardımıyla oluşturulan "GİS analizleri" ile anlatılıp bu gelişmede endüstrileşmenin etkisi açıklanmıştır. Yapılan analizler neticesinde; endüstrileşme ile birlikte Çırpıcı çayırının mesire kültürü, gezi kültürü, Hıdırellez kutlamaları ve askeri talimler için merkez olması gibi tarihi belgelerle ispatlanmış olan pek çok fiziksel, sosyal ve kültürel fonksiyonun zamanla yitirildiğini görmekteyiz. 19.yüzyılda Zeytinburnu Fabrika-i Hümayunla yani Büyük Demir Fabrikası ile birlikte Zeytinburnu sahilinde başlayan ağır endüstri yerleşkelerinin inşasının Çırpıcı çayırına taştığı, fiziksel analizlerle ortaya konulmuştur. Bölgenin 20.yüzyılın ortalarında endüstrileşme ile birlikte bir gecekondu semti haline geldiği ve fiziksel çevre koşullarının son derece olumsuz olduğu gerçeğine rağmen insanların birbirileriyle kurduğu dayanışma kültürü, kültürel, sportif faaliyetlerin kendileri için ne kadar önemli olduğu ve çevredeki doğal değerlerin de nefes aldıran unsurlar olarak hayatlarının merkezinde yer aldığı sözlü tarih vasıtasıyla ispat edilmiştir. Elde edilen bulgular, bölgenin endüstrileşme ile birlikte fiziksel ve sosyal açıdan derin bir değişim sürecine girdiğini göstermiştir.