Mekânsal okunabilirlik bileşenlerinin kentsel sokak dokuları üzerindeki etkisinin deneysel analizi: Kentsel tasarım sürecinde analitik bir bakış

Abstract

Bir kentsel dokunun okunabilirliği hem dokuyu şekillendiren biçimsel özellikler hem de kullanıcısının deneyimlerine göre tanımlanabilen bir sürecin anlamlı bütünlüğüdür. Literatürde bu sürecin çözümlenmesine bakıldığında; biçimsel, mekânsal, anlamsal ve imgesel başta olmak üzere farklı boyutlarda ele alınan çalışmaların olduğu görülmektedir. Aynı zamanda okunabilirliğin bir kentsel tasarım ilkesi olarak ele alındığı çalışmalarda farklı ölçek ve kavramlar ön plana çıkmaktadır. Mimari ve kentsel okunabilirlik başta olmak üzere kentsel tasarım kapsamında yapılan çalışmalar, okunabilirliğin mekânsal boyutu üzerinde durmaktadır. Bu araştırmada ise öncelikle okunabilirlik bir tasarım ilkesi olarak ele alınmış, sonrasında ise okunabilirliği oluşturan bileşenler mekânsal olarak irdelenmiş ve mekânsal okunabilirlik bileşenlerinin değerlendirilmesi, kentsel sokak dokusu ile ilişkili olarak kentsel tasarım sürecinde sorgulanmıştır. Literatürde okunabilirlik kavramını odağına alan çalışmalara bakıldığında; aşinalık, simetri, imgelenebilirlik, karmaşıklık, yön-bulma, konfor, güvenlik, görünürlük, erişilebilirlik, estetik, gizem, ayırt edicilik, uyum/tutarlılık başta olmak üzere farklı kavramların vurgulandığı görülmektedir. Kentsel dokunun mekânsal okunabilirliği sorgulanırken, okunabilirliği oluşturan bileşenlerin çözümlemesine ihtiyaç duyulmaktadır. Bu çalışmada ise okunabilirlik mekânsal olarak; imgelenebilirlik, aşinalık, karmaşıklık ve yön-bulma bileşenleri ile ele alınmıştır. Mekânsal okunabilirlik bileşenlerinin biçimsel ve imgesel olarak farklılaşan kentsel sokak dokuları üzerindeki etkisinin analizi ise bütüncül olarak değerlendirilmiştir. Kentsel sokak dokusu kentin tarihsel, sosyal, mekânsal ve ekonomik boyutları ile tasarım ve toplumsal ihtiyaçlar doğrultusunda şekillenen bir yapıya sahiptir. Farklı boyutlarda sokak biçimsel ve imgesel olarak; kentin, kent parçalarının ve kentsel dokunun sosyal-mekânsal ve ekonomik bileşenleri ile anlamlı hale gelen kamusal mekân sürekliliğinin bir parçasıdır. Modernleşme ve sonrasındaki dönemde sokak dokusu sosyo-mekânsal olarak dönüşüme uğramış, toplumların çeşitli kesimlerinde farklı anlamlara sahip bir düzeye gelmiştir. Biçimsel ve imgesel olarak farklılaşan kentsel sokak dokularının mekânsal okunabilirliği, kentsel mekân kullanıcısının deneyimlerine göre anlamlı hale gelir. Bu kapsamda sokak dokusunun; kamusal mekân, iletişim mekânı, etkileşim mekânı, olasılıklar mekânı olarak farklı boyutlar üzerinden ele alındığı görülmektedir. Bu çalışmanın amacı, mekânsal okunabilirlik ve bileşenlerinin etkisini tasarım sürecinde kentsel sokak dokuları ile çözümlemek, mekânsal olarak farklılaşan kentsel sokak dokularının mekânsal okunabilirliğini etkileyen bileşenleri, kentsel tasarım kapsamında kullanıcıların değişen algısı ile irdelemektir. Bu bağlamda, biçimsel ve imgesel olarak farklılaşan kentsel sokak dokularını etkileyen mekânsal okunabilirlik bileşenlerinin sorgulanması, kentsel tasarım eğitim süreci kapsamında bilgi ve beceriye sahip plancı ve tasarımcı adayı olan öğrencilerin değişen algısı üzerinden yapılmıştır. Kentsel tasarım deneyimlerinden yola çıkarak, planlama öğrencilerin kentsel sokak dokularını farklı boyutlarda nasıl tanımladığı, algıladığı ve çözümlediği mekânsal okunabilirlik bileşenleri ile sorgulanmıştır. Çalışmanın yöntemi iki aşamalı olarak kurgulanmış ve çevrimiçi olarak yürütülmüştür. İlk aşama anket çalışması, ikinci aşama ise odak grup çalışmasıdır. Çalışmanın her iki aşamasında da yer alan katılımcılar; Türkiye'de devlet üniversitesi olarak Yükseköğretim Kurulu tarafından belirlenen 20 araştırma üniversitesi arasından başarılı sıralamasına göre ile beşte yer alan ve Şehir ve Bölge Planlama Bölümü bulunan üniversitelerde öğrenim görmekte, kentsel tasarım ile ilgili teorik ve uygulamalı derslerini almış ya da almakta olan lisans öğrencileridir. Sırasıyla bu üniversiteler; Orta Doğu Teknik Üniversitesi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Yıldız Teknik Üniversitesi, İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü ve Gazi Üniversitesidir. Anket çalışmasında öğrencilerin bireysel yaşam deneyimleri ve eğitim bilgileri, kentsel tasarım bilgi ve beceri düzeyleri, kentsel dokuya ve kentsel sokak dokusuna aşinalıkları kapsamında mekânsal okunabilirlik bileşenleri ile sorgulanan kentsel sokak dokularının hem plan düzleminde hem de sokak düzleminde çözümlenmesi hedeflenmiştir. Odak grup çalışması ise ilk aşamaya katılan ve ikinci aşamaya da katılmak isteyen gönüllü öğrenciler ile yapılmıştır. Çalışmaya katılmadan önce öğrencilerden; yaşadıkları, daha önce bulundukları veya daha önce kentsel tasarım projesi kapsamında çalıştıkları ve aşina oldukları bir çevreden kentsel sokak dokusu seçmeleri istenmiş ve bu çevreden seçtikleri dokuya ait sokak ve plan düzleminde görüntüler elde etmeleri beklenmiştir. Katılımcı ortamda, katılımcıların aşina oldukları ve olmadıkları kentsel sokak dokuları üzerinden zihin haritaları üretilmiş, kentsel sokak dokusunun mekânsal okunabilirliğini etkileyen bileşenler sorgulanmıştır. Anket ve odak grup çalışmalarının değerlendirilmesine göre mekânsal aşinalık kentsel dokunun biçimsel özelliklerine bağlı olarak kentsel mekân kullanıcısının geçmiş deneyimlerine göre şekillenmektedir. Bu deneyim doğrultusunda odak grup çalışmasında üretilen zihin haritalarına bakıldığında, dokuya aşina olma durumuna göre katılımcı ifadelerinin farklılaştığı belirlenmiştir. Araştırmanın temel bulgularına göre mekânsal okunabilirliğin; imgelenebilirlik, aşinalık ve yön-bulma bileşenleri ile pozitif; karmalıklık bileşeni ile ise negatif anlamda bir ilişkisi olduğu görülmüştür. Katılımcıların ifadelerine göre topoğrafya ve yeşil doku bileşenlerinin, bir kentsel sokak dokusunun mekânsal okunabilirliği tanımlamada en etkili bileşenler olarak ön plana çıkmıştır. Araştırmanın sonucunda, kentsel tasarım sürecinde mekânsal okunabilirlik bileşenlerinin kentsel sokak dokuları üzerindeki etkisinin analizi için analitik bir bakış açısı geliştirilmesi amaçlanmıştır. Bu doğrultuda, iki aşamalı yapısı ile bu araştırmanın, kentsel tasarım ile ilişkili olarak mekânsal okunabilirlik ve kentsel sokak dokusu bileşenlerini odağına alan ve alacak olan araştırmacılar için deneysel bir analiz yaklaşımı olması hedeflenmektedir.