An analysis of the knowledge of earth sciences in Middle Byzantine histories, chronicles and military manuals (867-1204)

Abstract

This Master of Science thesis handles the novelty and the accuracy of the knowledge of Earth Sciences in Middle Byzantine histories and military manuals (taktika). Its aim is to understand the knowledge regarding the Earth Sciences, which Byzantines brought forth through the analysis of the original Byzantine texts and their comparison with the classical texts and modern science. The year 867 AD witnessed a great blossom in fields of science, education, literature and culture in general. This flourishing period following the Byzantine Dark Ages (seventh and eighth centuries) called as Macedonian Renaissance, after the eponymous Macedonian dynasty (867-1056) or Middle Byzantine Renaissance created some of the greatest minds the Empire has ever seen such as Leon the Mathematician, Mikhael Psellos etc. Thanks to the developments made during this period the accessibility of classical texts was at its peak. Therefore, the intellectuals of this period were both educated in religious and classical texts. This thesis is based on the works of Byzantine history and taktika writers educated during the Macedonian Renaissance, beginning from 867 until the infamous Sack of Konstantinoupolis during the Fourth Crusade in 1204. Therefore, it includes all Middle Byzantine history, chronicle and taktika authors whose works have survived and can be reached. The main reason for choosing this period for study is the revival of classical education as we have stated above, and the reason for choosing the authors of history and taktika genre is that it would be the rational start for a master study with limits such as these. Because these sources are in a better position than their predecessors in terms of variety and accessibility. The Byzantine knowledge analysed in the thesis contains all fields of Earth Sciences from geomorphology to atmospheric phenomena and seismic phenomena, which Byzantines recorded frequently. In addition to the analysis, this thesis also studies how the Byzantine intellectuals perceive and interpret natural phenomena given their education in both religious and classical texts and how did they use this knowledge in historical work, military manuals. One of the purposes of this study is to draw attention to the lack of similar studies. There are many studies about the earthquakes or climatic changes in the Byzantine Empire or how the Byzantines interpreted these. However, there were none that studies Earth Sciences under the scope of the History of Science or the History of Geology. History of Earth Science in Byzantine Empire is an overlooked field of study. Therefore, this study attempts to focus on this particular overlooked subject. Both Byzantine and classical texts used in this work were studied in their original Greek with a philological approach. The information gathered was tracked whether it belongs to the author or belongs to one of the classical authors, or whether it has a religious, biblical origin as it was in most cases. In addition, the information gathered is evaluated according to modern geology.

Bu yüksek lisans tezi Orta Bizans Dönemi tarih kaynaklarında, kroniklerinde ve askeri talimnamelerinde (taktika) yer alan yer bilimleri bilgisinin analizini ihtiva etmektedir. Tezin amacı bu bilginin orijinalliğinin ve doğruluğunun klasik kaynak metinler ve modern bilim ışığında mukayeseli incelenmesidir. 867 yılı Bizans tarihinde bilim, edebiyat, eğitim ve kültür alanlarında büyük bir yükselişin yaşandığı bir dönemdir. Yedinci ve sekizinci yüzyılları kapsayan Bizans Karanlık Çağı'nı izleyen bu dönem, Makedon Hanedanlığı'na (867-1056) atfen Makedon Rönesansı ya da Orta Bizans Rönesansı olarak bilinir. Siyasi bir restorasyonla birlikte sanat, edebiyat, bilim alanlarında da yaşanan hareket sayesinde dönem Leon Mathematikos, Mikhael Psellos gibi imparatorluğun gördüğü en parlak zihinlerden bazılarını çıkarmış, Magnaura'daki üniversite diyebileceğimiz yüksek eğitimin kurumu Πανδιδακτήριον'un (Pandidaktērion) yeniden tesisini ve islahatını görmüştür. Ağırlıklı olarak klasik temelli bir eğitim veren bu kurumda dolaylı olarak coğrafya eğitimi de verilmiştir. Mikhael Psellos, Anna Komnene, Niketas Khoniates gibi Orta Bizans tarih yazıcılığının en büyük üç ismi de bu dönemde yaşamış ve eser vermişlerdir. Dönem içinde yaşanan gelişmeler sayesinde klasik metinlere erişim zirve noktalarından birini görmüş, bu sayede de hem dini hem de klasik metinler üzerine iyi eğitim almış bir entelektüel grup ortaya çıkmıştır. Klasik metinlerin rağbet görmesi kaçınılmaz olarak Bizans eğitiminde Ptolemaios ve Strabon'un baskın rol oynadığı coğrafyanın rolünü canlandırmıştır. Bizans biliminin geneline atfedilen, üzerine yeni bir şey eklemeksizin klasik bilim mirasını koruma anlayışı da tez içerisinde tartışılmıştır. Bu tez 867 yılında Makedon Rönesansı'yla başlayıp Dördüncü Haçlı Seferi sonucu Konstantinoupolis'in 1204 yılındaki zaptına kadar geçen sürede eser vermiş tarih, kronik ve taktika yazarlarını temel almıştır. Dolayısıyla bu çalışma, eserleri günümüze gelmiş ve hâlihazırda ulaşılabilir olan tüm Orta Bizans Dönemi tarih, kronik ve taktika yazarlarını ihtiva eder. Çalışma için bu dönemin seçilmesinin esas sebebi bahsedildiği üzere bu dönemde klasik eğitimde yaşanan yenilenme ve klasik kaynaklara erişilebilirliğin kolaylığıdır. Bununla birlikte dolaylı olarak coğrafya eğitimi de yaygınlaşmıştır. Askeri talimnameler ise Bizans Tarihi'ndeki zirve noktalarını görmüşlerdir. Öte yandan tarih ve taktika yazarlarının seçilmesinin esas sebebi bu denli geniş bir aralığa sahip bir yüksek lisans tezi için makul bir başlangıç teşkil edecek olmasındandır. Zira bu kaynaklar çeşitlik ve erişilebilirlik açısından da öncekilerinden daha iyi bir durumdadır. Bir diğer husus da döneme damgasını vuran siyasi olaylar nedeniyle tarih anlatısının günümüz Türkiye Cumhuriyeti topraklarına daha fazla odaklanmasındandır. Söz gelimi, 1071 Malazgirt Muharebesi'nde mağlup olan İmparator Romanos IV Diogenes'in seferlerine eşlik eden Attaleiates Anadolu coğrafyasına dair birinci gözden kıymetli bilgiler sunmaktadır. Tezde incelenen yer bilimleri bilgisi, jeomorfolojiden, Bizans yazarlarının sıklıkla kaydettiği deprem ve iklim olaylarına kadar modern yer bilimlerinin tamamını kapsayacak şekildedir. Bu bilgilerin analizi dışında çalışma, dini ve klasik bir eğitime sahip Bizans yazarlarının bu olayları nasıl algıladıkları, nasıl yorumladıkları ve tarih, askeri talimname içerikli eserlerinde nasıl kullandıkları üzerinde de durmaktadır. İlaveten, Bizans metinlerinde bahsi geçen ancak henüz saptanamamış bazı yerlerin de konumlandırılması için uğraşılmıştır. Nitekim izlenilen metodolojik yaklaşım çerçevesinde isabetli bir analizin yapılması için öncelikle kaynaklarda geçen yerlerin tespiti gerekmektedir. Askeri talimnameler ve Konstantinos Prophyrogennetos özelinde dönem bağlamında harp-coğrafya ve istihbarat-coğrafya ilişkisi üzerinde de durulmuştur. Bu ilişkiler terminolojik bağlamda da ele alınmıştır. Çalışmada orijinal kaynaklarda geçen toponimlerin kaynağı da incelenmiştir. Böylece klasik literatürden aktarılan toponimlerin sürekliliği, karşılığı ve Bizans'taki algısı, kullanımı ve konumlandırılması da irdelenmiş ve tartışılmıştır. Yine analiz edilen kaynaklarda, özellikle de askeri kılavuzlarda haritaların varlığı ve -varsa- rolleri üzerinde durulmuştur. Bununla birlikte, askeri talimnamelerde yer alan coğrafyaya dayalı taktiklerin pratikteki kullanımlarına dair örneklerin izi tarih eserlerinde sürülmüştür. Çalışmanın amaçlarından biri de benzer çalışmaların olmayışına dikkat çekmektir. Yapılan modern literatür taraması sonucu Bizans İmparatorluğu'nda gerçekleşmiş depremlere ya da iklim olaylarına, bu doğa olaylarının nasıl algılandığına dair çeşitli çalışmalar yapıldığı ya da bu afetleri değerlendirmeksizin ihtiva eden katalog çalışmaları saptanmıştır. Österreichische Akademie der Wissenschaften bünyesinde yürütülen Tabula Imperii Byzantini'den, 1912-1964 yıllarında Birleşik Krallık Deniz Kuvvetleri bünyesinde hizmet vermiş Naval Intelligence Division'a kadar pek çok kurum yahut kişi tarafından yapılmış tarihi coğrafya çalışmaları da mevcuttur. Öte yandan tüm bunlara yer bilimlerini de dâhil ederek tümleyici bir bakış açısıyla Bilim Tarihi, Coğrafya Tarihi ya da Jeoloji Tarihi perspektifinden bakan bir çalışmaya rastlanamamıştır. Bizans'ta Yer Bilimleri, Bizans Çalışmaları'nın en bakir ve ilgi görmemiş alanlarındandır. Dolayısıyla bu çalışma hâlihazırda ilgi görmeyen bir alana odaklanmaktadır. Bu tezde yer alan Bizans ve Eski Yunan metinlerinin tamamı kendi orijinal dillerinde filolojik bir yaklaşımla incelenmiştir. Analiz için orijinal kaynaklardan yapılan alıntılar, Yunanca asılları ve tarafımızdan yapılmış çevirileriyle çalışma içinde sunulmuştur. Bu doğrultuda çalışmamızda bir commentar yaklaşımından söz edilebilir. Çalışmada yer alan tüm Yunanca isimler, Bizans Yunancasına ya da Çağdaş Yunancaya değil Klasik Yunancaya uygun şekilde translitere edilmiştir. Diğer özel isimlerde de benzer hassasiyet güdülmüş ve olabildiğince orijinal dillerinde verilmeye özen gösterilmiştir. Analiz sonucu elde edilen verinin, yazara mı, bir başka çağdaşına mı yoksa klasik yazarlardan birine mi ait olduğu hususunda yahut dini bir referans mı olduğu hususunda izi sürülmüştür. Bununla birlikte elde edilen veri modern jeoloji bilimi ışığında da irdelenmiş ve Bilim Tarihi bağlamında değerlendirilerek sunulmuştur. Çalışmanın amacı doğrultusunda tez içerisinde sıklıkla haritalara ve topografyayı göstermek adına özellikle uydu fotoğraflarına yer verilmiştir. Analiz edilen yazar ve eserler, 867-1056 yılları, 1056-1204 yılları ve askeri talimnameler olmak üzere üç farklı ana başlık altında sunulmuştur. Tarih eserleri ve kronikler yazar özelinde incelenmiş ve analizleri de bu şekilde sunulmuştur. Askeri talimnameler ise sıklıkla aynı bilgileri tekrar ettikleri hasebiyle aynı başlık altında birlikte incelenmiştir. Tezin birinci bölümü giriş niteliğindedir, Orta Bizans Dönemi'nin ve Bizans biliminin genel hatları, coğrafya ve meteroloji konusundaki yaklaşımları, tezin amacı, aranan sorular, ana hat planı, analiz edilecek birincil kaynaklar ve yazarları hakkında bilgilerin verildiği ve modern literatür taramasının eleştirel bir şekilde sunulduğu bölümdür. İkinci bölüm bahsettiğimiz üzere 867-1056 tarih aralığında eser vermiş olan tarih ve kronik yazarlarının analizlerini ihtiva eder. Üçüncü bölümde ise 1056-1204 tarih aralığında eser vermiş tarihçi ve kronikçilerin ilgili eserleri aynı şekilde analiz edilmiştir. Dördüncü bölüm dönemin askeri talimnamelerin birlikte incelendiği kısımdır. Nihai bölüm olan beşinci bölüm ise sonuç, buluntular, katkılar, tartışma ve tavsiyelerin yer aldığı sonuç kısmıdır.