Osmanlı Devleti'nde yeni tıp ve bilginin demokratikleşmesi

Abstract

17.yy'ın ikinci yarısında hekimbaşı İbn Sellum'un (ö. 1669) Tercemetü't-Tıbbi'l-Cedidi'l-Kimyai li-Paraselsus eserinin ardından başlayan tıbb-ı cedid yani yeni tıp külliyatı ile başlayan süreçte Osmanlı Devleti'nde tıp sahasının çehresi değişmiştir. Yeni tıp ile inorganik maddeler tedavide kullanılmaya başlanmış, tedavi için hazırlanan ilaçlarda kimyevi teknikler ön plana çıkmıştır. İlaçların içeriği ve hazırlanma yöntemleriyle beraber yeni tıp döneminde tıbbi bilginin aktarımı da dönüşüm geçirmiştir. Bu dönüşüm çerçevesinde ilmi üretim artık Arapçadan çok Türkçe yapılmaya başlanmıştır. Telif eserlerin yanında tercümelerle Osmanlı'da bilim dili olarak yükselen Türkçe, bilginin Osmanlı toplumunda daha erişilebilir olmasını sağlamıştır. Mütercimler yaptıkları çevirilerde umumi faydayı amaçladıklarını vurgulamıştır. Tercümelerin büyük çoğunluğunun kaynağını ise Avrupa'da yazılmış eserler oluşturmaya başlamıştır. Ayrıca yapılan tercümelerde sadeleştirmeler, yerel unsurlar ve metin-dışı notlar bilginin aktarımını kolaylaştırmıştır. Türkçe yeni tıp külliyatına odaklanarak bu tez tıbbi bilginin Osmanlı toplumunda erişilebilirliğinin arttığını yani tıbbi bilginin demokratikleştiğini iddia etmektedir. Bilginin demokratikleşmesinin en büyük yöntemi olarak mahallileşme ve bilginin demokratikleşmesinden kaynaklanan huzursuzluklar bu tezin temel dayanak noktalarıdır.18.yy'da yapılan dört Tıbb-ı Cedid tercümesi ve mütercimleri ise tezin temel kaynaklarını oluşturmaktadır. Bu mütercimler Ömer b. Sinan İzniki (1704'te sağ), Müderris Hasan Efendi (1718'de sağ), Bursalı Ömer Şifai Efendi (ö. 1742) ve hekimbaşı Gevrekzade Hasan Efendi'dir (ö. 1801). 18.yy'ın ikinci yarısında yaşamış olması sebebiyle yeni tıbbın Osmanlı'da yer edinmesine şahit olan Gevrekzade Hasan Efendi ve eserleri tezin asıl odak noktasını oluşturmaktadır. Bu tezin amacı literatürde bilim tarihi alanında incelenen yeni tıp tercümelerini toplumsal tarih bağlamında değerlendirmek ve dönemin tercümelerini "modern" veya "geleneksel" kategorilerinin dışına çıkararak mütercimleri failliğini kısıtlayan batı/cedid – doğu/kadim ikilemlerinin dışında değerlendirmektir.