Bulanık-analitik Hiyerarşi Sürecini Kullanarak İstanbul Boğazı’nda Deniz Kazaları Risk Analizi

Abstract

Türk Boğazları, İstanbul ve Çanakkale Boğazları ile Marmara Denizi’ni içine alan su yolunu ifade etmektedir. Asya ve Avrupa kıtaları arasındaki doğal sınırlardan biridir. Türk Boğazları’nın jeopolitik konumu sebebiyle, tarihten bu yana pek çok savaş, anlaşma ve dahi ülke politikalarında Türk Boğazları’nın odak noktası olduğunu görmekteyiz. Bir iç deniz olan Karadeniz’in uluslararası denizlere ve okyanuslara açılan tek kapısıdır. Türk Boğazları içerisinde yer alan İstanbul Boğazı ise, tarihten bu yana çeşitli uygarlıklara başkentlik yapmış ve Türkiye Cumhuriyeti devletinin ekonomik ve nüfus açısından en büyük şehri olan İstanbul’u ikiye bölen uluslararası bir suyoludur. Deniz taşımacılığının tüm ulaştırma sistemleri içerisinde uluslararası taşımacılıkta birinci sırada olduğu günümüz dünyasında, Karadeniz ülkelerinin uluslararası deniz taşımacılığında yegane geçidi olan İstanbul Boğazı, özellikle Karadeniz’i çevreleyen ülkeler olmak üzere, tüm dünya ülkeleri tarafından sıklıkla kullanılmaktadır ve bu sebeple yüksek ticari gemi yoğunluğuna sahiptir. Ayrıca, yaklaşık 15 milyon kişinin yaşadığı İstanbul şehrinin, Anadolu ve Avrupa yakaları arasında taşımacılık yapan yerel trafik gemileri de bulunmaktadır. Üstelik, Boğaz üzerinde balıkçı barınakları da bulunmakta ve aktif olarak balıkçılık da yapılmaktadır. Bütün bunlara, İstanbul’un tarihi eserleri sebebiyle yerli ve yabancı turistler tarafından gözde turizm mekanlarından olması, çeşitli Boğaz turları yapılması ve cruise gemilerinin Boğaz’a girmesi eklenince, İstanbul Boğaz’ı trafiğinde karışıklık ve çeşitlilik görülmektedir. İstanbul Boğazı trafik yoğunluğu bölge ülkelerinin ekonomisinin gelişmesiyle her geçen zamanda ciddi seviyede artmaktadır. İstanbul Boğazı’nda, Karadeniz ve Marmara Denizi arasındaki su seviye farkından kaynaklanan güçlü bir yüzey akıntısı mevcuttur. Ayrıca Boğaz’ın hakim rüzgarlara bağlı olarak ortaya çıkan kendine özgü Orkoz akıntısı da bulunmaktadır. Bu duruma İstanbul Boğazı’ndaki yüksek açılı rota değişimli manevralarda eklenince, Boğaz daha da riskli bir hale gelmektedir. Geçmiş yıllarda İstanbul Boğazı’nda pek çok ciddi kaza meydana gelmiş, pek çok insan yaşamını yitirmiş ve ciddi seviyede deniz kirliliği görülmüştür. Yukarıda anlatılan tüm sebeplerden ötürü İstanbul Boğazı’nda deniz kazası risk analizi yapmak gerekli görülmüştür. Deniz kazalarına sebep olan insan kaynaklı, gemi kaynaklı ve çevre kaynaklı pek çok etken bulunmaktadır. Üstelik bu etkenler arasında yüksek derecede ilişki (korelasyon) görülmektedir. Mesela, deniz kazalarına sebep olan etkenlerden biri olan akıntıyı ele alacak olursak, akıntının deniz kazalarına sebebiyet veren başka etkenlerden (hakim rüzgarlar, sıcaklık farkları gibi) yüksek oranda etkilendiği görülecektir. Bu sebeple, deniz kazalarına sebep olan etkenler için, sadece sayısal olasılık hesaplamalarının yüksek korelasyon sebebiyle sağlıklı bilgiler veremeyeceği söylenebilir. Bu etkenler yahut kriterler arasındaki korelasyonu kaldırmanın en iyi yolu, insan mantığına ve muhakeme etme yeteneğine başvurmak olacaktır. Bunun için de uygun metod olarak Analitik Hiyerarşi Süreci seçilmiştir. Fakat Analitik Hiyerarşi Süreci anket sisteminde, kesin değerler ile kriterler arası karşılaştırma matrisi kurulması gerekmektedir. Bu ise insan mantığına çok uygun değildir. Karşılaştırma matrisi birimlerini çok riskli, çok daha riskli ve mutlak riskli gibi her birinin üçgensel bir fuzzy sayısı karşılığı olan dilsel değerlerden oluşturmak en iyi çözüm yolu olarak düşünülmüş ve kısacası, metod olarak Bulanık Analitik Hiyerarşi Süreci seçilmiştir. İstanbul Boğazı’nın kendine özgü yapısı ve bu yapısının tüm yönleri ile kavranmasının yüksek deneyim gerektirdiği göz önünde bulundurulmuş, uzmanlık seviyesi yüksek 10 uzmana anket yapılmıştır. Anketlerden elde edilen değerler Bulanık-Analitik Hiyerarşi Süreci’nden geçirilmiş ve İstanbul Boğazı’nda deniz kazalarına sebebiyet veren çeşitli ana kriter ve alt kriterlerin her birinin ağırlıkları bulunmuştur. Bu çalışmanın amacı, İstanbul Boğazı’nda deniz kazalarına sebep olan bir veya birkaç kriterin etkilerini değerlendirmek değil; tüm risk kriterlerinin ağırlıklarını bularak İstanbul Boğazı’nda deniz kaza risklerini bütünüyle göstermek ve doğru değerlendirme yapılabilmesini sağlamaktadır. Boğazı çok sayıda risk kriteri açısından değerlendirmesi, bu çalışmayı daha önceki bir çok çalışmadan farklı kılmaktadır. Ayrıca, İstanbul Boğazı’nda deniz kazalarını bütünüyle analiz etmesi itibariyle, bundan sonraki birçok çalışmaya öncü bir kaynak ve çeşitli otoritelere İstanbul Boğazı’nda gemi kaza risklerini azaltmada iyi bir rehber olacaktır.

Turkish Straits consist of the Istanbul Strait, Canakkale Strait and Sea of Marmara and is the only door which is opened to international waters for vessels which transport on the Black Sea. More than 90 percent of all products and raw materials are transported by maritime transportation and the Turkish Straits is very significant for international maritime transportation. The Strait has also a niche significance for the Black Sea bordering states (Ukraine, Russia, Bulgaria, Romania and Georgia). The strait is 30 km and it is the narrowest international waterway, which connects the Black Sea and Sea of Marmara thereby Canakkale, Aegean Sea and Mediterranean Sea. Its geographical position and formation, heavy population, historical buildings around it, strong currents and winds are some risks for sea transportation in this strait. There always have the possibility of unpredictable catastrophes such as a collision, grounding, explosion and etc. in this region. Reflections of such unwanted incidents might be very costly for economical, political, environmental and safety concerns. In the past, extremely serious maritime accidents and explosions have occurred on the Istanbul Strait. However, there are limited academic studies regarding to analytical and systematical risk identification and determination of risk levels. In this study, pre-defined risk factors of the Istanbul Strait are explained and numerical weights of each risk are determined by using Fuzzy Analytical Hierarchy Process (F-AHP) method after conducting an expert consultation. The novelty of this study is that we consider the expert consultations by asking pilots, academicians and VTS operators of the Istanbul Strait who know this region better than anyone else. F-AHP method including the expert prioritization and consistency check is used to analyze the data. The results and discussion are expected to guide the representatives minimizing the probable risks before they occur.