XIX. yüzyılda ve XX. yüzyıl başında doğal, sosyo-ekonomik ve politik olayların İstanbul'un mekansal gelişimine etkileri

Abstract

XIX. yüzyıl Avrupa'da olduğu gibi Osmanlı İmparatorluğu kentlerinde de önemli değişim ve dönüşüm süreçlerinin yaşandığı bir dönemdir. Tanzimat'ın ilanıyla birlikte İmparatorluk tarihinde ilk kez "kent" kavramı tartışılmaya başlanmış, "kentsel mekan" yasal-yönetsel araçlarla düzenlenmeye çalışılmıştır. İlk planlama pratiklerini de temsil eden bu sürecin en net şekilde yaşandığı bölge ise İmparatorluğun Avrupai yüzünü de temsil eden Beyoğlu'dur. XVI. yüzyıldan bu yana kurulan elçilik sarayları ve çevrelerinde gelişen küçük yerleşim birimleri ile yavaş bir kentsel yayılma süreci yaşayan Beyoğlu XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bu durumun tam tersi bir ivmeyle hızla kentleşmeye başlamıştır. Bu kentleşme süreci birçok yazılı kaynakta anlatılmakta, bu kaynaklarda harita, fotoğraf, gravür vb. görsel araçlarla detaylı açıklamalar yer almaktadır. Bu çalışma kendisinden önce hazırlanan çalışmalardan farklı olarak literatür verilerini HGIS (Historical Geographical Information Systems) araçları ile sorgulamak üzerinde yoğunlaşmaktadır. Bu sorgulamayı yaparken İstanbul ve Beyoğlu'nu en çok etkileyen üç ana konu temel alınmıştır. Bunlar yasal ve kurumsal yapı, sosyo-ekonomik yapı ve afetlerdir. Tez çalışmasının amacı, bu üç ana konu kapsamındaki farklı süreçler ve olaylar nedeniyle ortaya çıkan mekansal değişimi, İstanbul'un eski haritaları ile döneme ilişkin diğer belgeler (gravürler, yasal düzenlemeler, afetlere ilişkin kayıtlar vb.) üzerinden okumak ve CBS'nin kullanıldığı yöntemler ile bu değişimin mekansal etkilerini ortaya koymak olarak belirlenmiştir. Bu amaca yönelik olarak gerçekleştirilen değerlendirme ve analizler aşağıdaki başlıklar kapsamında ele alınmıştır: - XIX. yüzyıl ve XX. yüzyıl başında İstanbul'da yasal-kurumsal yapı ve sosyoekonomik yapıda meydana gelen değişimler ile afetler sonucunda ortaya çıkan değişimlerin kentsel mekanda yansımaları. - XIX. yüzyıl ve XX. yüzyıl başında Beyoğlu'nda yasal-kurumsal yapı ve sosyoekonomik yapıda meydana gelen değişimler ile afetler sonucunda ortaya çıkan değişimlerin kentsel mekanda yansımaları. - Beyoğlu kentsel mekanındaki değişimlerin HGIS araçları kullanılarak eski haritalar aracılığıyla ortaya konulması. Bu kapsamda çalışmada kullanılan yöntemin ilk aşaması içerik analizi olmuştur. İçerik analizinden araştırma sürecinde toplanan verileri açıklayacak kavram ve ilişkiler ortaya konulurken faydalanılmıştır. Böylece veri setleri daha anlaşılır bir biçimde düzenlenerek yorumlanabilmiştir. Yöntemin ikinci aşaması ise çalışma kapsamında kullanılmasına karar verilen eski haritaların CBS ortamına aktarılması, gerçek coğrafi koordinatlarına oturtulması ve haritalardaki raster verilerin vektörel veriler haline getirilerek CBS ortamında sorgulanabilen bir veri tabanı elde edilmesinden oluşmaktadır. Bu yönteme dahil edilen ve Beyoğlu'nu kapsayan üç dönem haritası G. d'Ostoya (1858-1860), R. Huber (1887-1891) ve C. E. Goad'a (1905) aittir. Bu üç harita da kentsel dokuda yer alan öğelerin mekansal formlarına yönelik benzer detaylar içermektedir. Bu ortak noktalardan faydalanarak haritaların içerdiği veriler Beyoğlu kentsel mekanını analiz etmek amacıyla kullanılmıştır. Yapılan analizler ile literatürde yer alan yazılı kaynaklardan elde edilen bilgilerin mekandaki yansımalarını görselleştirmek mümkün olmuştur. Bu kapsamda Beyoğlu ölçeğinde ele alınan ilk konu, tez çalışmasının akış şemasına da uyumlu olacak şekilde, yasal ve kurumsal yapıda meydana gelen değişimler ile mekansal yansımaları olmuştur. Beyoğlu'ndaki kurumsal yapının temelinde XVI. yüzyıldan beri burada yer seçen elçilikler yer almaktadır. Elçiliklerin yüzyıl boyunca artan sayıları ve nüfuzu haritalara da yansımış ve kentsel mekandaki dağılımları hazırlanan şemalar ile ortaya konulmuştur. VI. Daire'nin kurulmasının ardında bile elçilikler ve onlara bağlı yabancı grupların gücünün olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Kurulduğu günden itibaren kentsel mekanı düzenlemek amacıyla önemli işler gerçekleştiren VI. Daire'nin yürüttüğü yol genişletmeleri, tramvay ve tünel gibi alternatif ulaşım hattı düzenlemeleri, surların yıkımı, yeni yerleşim alanlarının açılması, yeni hastanelerin kurulması, yeşil alan ve meydanların düzenlenmesi gibi mekansal birçok konu Ostoya, Huber ve Goad Haritaları'nın karşılaştırıldığı şemalar yardımıyla ele alınmıştır. Şemalarda mekansal karşılığı görülebilen kurumsal yapılardan diğerleri ise güvenlik ve sağlık hizmetlerinin temsilcisi olan karakol ve hastane yapıları ile İmparatorluğun askeri reformlarının temsilcisi kışlalar olmuştur. Tez çalışmasında ele alınan ikinci ana konu ise sosyo ekonomik yapıda meydana gelen değişimler ve kentsel mekanda yansımalarıdır. Bu konu aynı zamanda haritalarda en çok karşılık bulan konudur. XIX. yüzyılın ikinci yarısında özellikle Kırım Savaşı ardından artan nüfus ile birlikte büyüyen yerleşim lekesi haritalar üzerinden net olarak okunabilmektedir. Bu nüfusun kozmopolit yapısı literatür kaynaklarında sıkça belirtilen bir husustur. Haritalardaki dini yapılar hem bu bağlamda hem de hangi grupların semtin hangi bölgesinde yerleştiği konusunda önemli ipuçları sunmaktadır. Bu konudaki önemli bir katkı da yine haritalar üzerinde görülen eğitim kurumlarının incelenmesi sonucunda elde edilmiştir. Eğitim kurumlarının kentsel doku içerisindeki dağılımı ve ait oldukları grup/cemaati gösteren isimleri, sosyo-kültürel yapının kentsel mekandaki yansımalarını en net şekilde ortaya koymaktadır. Beyoğlu'nun sosyo-kültürel yapısındaki değişim konut morfolojilerine de yansımıştır. XIX. yüzyıl başındaki tekil aile konutlarının yerini alan büyük konakların ardından ortaya çıkan sıra evler ve apartmanlar yüzyılın sonunda baskın konut türü olarak göze çarpmaktadır. Bu kronolojik değişim Ostoya, Huber ve Goad Haritaları karşılaştırılarak ortaya konulmuş, özellikle Goad Haritası Beyoğlu'nun XX. yüzyıl başında artık bir kimlik öğesi haline gelmiş apartmanlarını görebilmek açısından önemli bir kaynak olmuştur. Yerleşim alanındaki bu gelişmeler içerisinde ticari merkez de büyümeye ve gelişmeye devam etmektedir. Ticaret ve hizmet seköründeki yükselişin mekandaki temsilcileri erken dönem ofis yapıları sayılabilecek hanlar ve otellerin Goad Haritası'nda kentsel mekanda yoğun şekilde yer seçtiği görülmüştür. Genel ticaret ve hizmet lekesindeki artış da bu duruma paralel bir seyir izlemekte ve Ostoya Haritası'nda suriçinde kısıtlanmış merkezin, semtin kuzeyine doğru genişleme süreci Huber ve Goad Haritaları'nda adım adım izlenebilmektedir. Kentsel mekanın bu devinimi içerisinde kültürel çevre de değişikliğe uğramış, yüzyılın ortasındaki birkaç eğlence yapısı yerini yüzyıl sonunda çeşitlenmiş kültürel yapılara bırakmıştır. Bu konuda da en büyük kanıtı yine haritalar sunmaktadır. Haritaların sosyo-kültürel hayatın gelişimine yönelik sunduğu bir diğer önemli done de Beyoğlu kentsel mekanına kazandırılan açık ve yeşil alan düzenlemeleridir. Yüzyılın ikinci yarısına kadar mezarlık alanı olarak kullanılan kısımların, dönüşüm çalışmalarına dahil edilerek yeşil alan olarak düzenlenmesi Pera halkının sosyo-kültürel taleplerine cevap veren önemli gelişmelerdendir. Tüm bu düzenlemeler ve mekan üzerinde gerçekleşen değişimler, zaman zaman afetler nedeniyle sekteye uğramış ya da afetler ardından farklı bir yön kazanmıştır. Yüzyıl boyunca kentsel dokuya en büyük zararı veren yangınlar, bir noktadan itibaren kentsel çevreyi düzenlemek konusunda fırsat olarak görülmüştür. Yeni yol düzenlemeleri, binaların ahşaptan kagir malzemeye geçişi, yeni kat yüksekliklerinin belirlenmesi gibi detaylar büyük yangınlar ardından uygulanma fırsatı bulabilmiştir. Bu yangınlardan en büyüğü olan 1870 tarihli Pera Yangını bölgenin neredeyse tamamen yenilenmesi sonucunu ortaya çıkarmıştır. Yangınlar sonrasında ortaya çıkan bu değişiklikleri izlemede de haritalar başarılı sonuçlar ortaya koymuştur. Özellikle Ostoya Haritası ile diğer iki haritanın karşılaştırılması kentsel dokunun ne büyüklükte bir değişime uğradığının anlaşılması bakımından yararlı olmuştur. Deprem ve salgınlar da XIX. yüzyılda görülen afetler arasında yer almakla birlikte mekansal değişim anlamında izlenebilecek sonuçlar ortaya çıkarmamışlardır. Sonuç olarak tez çalışması, başta ortaya koyduğu amaca ulaşmış ve literatürde yer alan yazılı bilgilerin CBS araçları kullanılarak haritalar aracılığıyla ortaya konulabileceğini kanıtlamıştır. Tez çalışmasının ortaya koyduğu yöntem ile doğal, yasal ve sosyoekonomik süreçlerin ortaya çıkardığı mekansal etkilerin izlenebilmesi ve görselleştirilerek sunulabilmesi mümkün olmuştur. Bu yönüyle diğer çalışmalardan ayrılan tez çalışması aynı zamanda CBS'nin ve dolayısı ile HGIS'in kentsel çevrede ortaya çıkan değişimleri izlemede güvenilir bir araç olarak kullanılabileceğini de göstermiştir.

XIX. century was a period of significant change and transformation for the cities of the Ottoman Empire as in Europe. With the declaration of the Tanzimat, for the first time in the history of the Empire, the concept of "city" was discussed, and "urban space" was tried to be regulated by legal-administrative reforms. This process which also represented the first planning practices was experienced most clearly was Beyoğlu, the European face of the Empire. Beyoğlu (Pera) is located in the western part of İstanbul, and its west, south-west and south-east borders formed by the Golden Horn and the Bosphorus. Beyoğlu had a slow urban growth process which was triggered by the establishment of the embassies since XVI. century. But in the second part of the XIX. century a rapid urbanization process had begun. Although there are many publications such as books, articles, dissertations, maps and engravings about this urbanization process of Pera, a few of them predicate on scientific research integrated with GIS methods. Unlike previous studies, this study focuses on querying the literary data with HGIS tools. Three key topics were selected to study that affected Istanbul and Beyoğlu in the XIX within this scope. A century and at the beginning of the XX. century. These topics were legal and institutional structure, socio-economic structure and disasters. This study aims to reveal spatial changes that occurred because of different processes and events within the context of these three main topics by integrating old maps of Istanbul and Beyoğlu with geographic information system programmes (GIS). This methodology provides new understandings of historical maps with techniques of analyzing, visualizing and managing geographical information. The following issues have examined the investigations and evaluations: - The spatial effects of the changes in the legal-institutional structure, socioeconomic structure, and disasters in Istanbul in the XIX. Century and at the beginning of the XX. Century. - The spatial effects of the changes in the legal-institutional structure, socioeconomic structure, and disasters in Beyoğlu in the XIX. Century and at the beginning of the XX. Century. - Revealing the changes in the urban space of Beyoğlu according to literary data with the help of old maps using the methods integrated with GIS. Specifically, the methodology of the study includes two significant steps. The first step is the content analysis that has been used while revealing the concepts and relationships of the data acquired from a large body of literature. Thus, the datasets could be arranged and interpreted more understandably. In the second step, maps by G. d'Ostoya (1858-1860), R. Huber (1887-1891) and C. E. Goad (1905) were coordinated with the help of GIS methods. Then, the raster data in the maps such as roads, buildings, building blocks were transformed into vector data using the ArcMap 6.1 software. All three maps contain similar details regarding the spatial forms of the elements in the urban fabric. The d'Ostoya Map (1:2000 scale), dated 1858-1860, was drawn before the Great Pera Fire in 1870. It demonstrates the area between Galata and Pangaltı and involves details of blocks, buildings, building materials, buildings functions (public buildings and some of the commercial buildings) and landscape. On the other hand, the Huber Map (1:1000 scale), dated 1887-1891, shows the area between Galata and Pangaltı and includes details of blocks, buildings, buildings functions (some public, monumental and commercial buildings), plots and landscape. The third map, the Goad Map (1:600 scale), is the insurance map of the area between Galata and Pera. This map was drawn in 1905 and contains details of blocks, buildings, building materials, building functions and architectural details (wall types, windows, roof types). Under these common points, the data in the maps were used to analyze the urban space of Beyoğlu. Then the results were compared with the literature data to visualize the urban change. In this context, the first topic examined in the study area is the spatial reflections of the changes according to the legal and institutional structure. Beyoğlu had a powerful influence on the bureaucratic environment of the Empire since the second half of the XIX. century. As mentioned before, the first institutional structures in Beyoğlu were the embassies of European states. France, Venice, Holland, Poland, Sweden, Denmark, Spain and Russia constructed their palaces on the Great Pera Street. On the other hand, England's palace located on a hilltop with a Golden Horn view and the Palace of Germany was in Gümüşsuyu, away from the other embassies. Moreover, United States's Palace was in Tepebaşı (Petits Champs). The increasing number of embassies in the urban space has also been shown in the maps throughout the century. When comparing the Ostoya map and the other two maps, this increase was clearly understood. This is an essential finding in the understanding of the influence of foreign and non-Muslim communities. These groups were also the main force behind the establishment of the VI. Municipality. VI. The city has carried out essential works to organize the urban space such as road extensions, alternative transportation arrangements (tram and Tünel), demolition of the walls, opening new residential areas, and establishing new hospitals' green spaces and squares. All these issues were discussed with the help of diagrams comparing Ostoya, Huber and Goad Maps. Other institutional structures that can be seen on the maps were police stations and hospitals, representing security and health services and also barracks, symbols of the military reforms of the Empire. The second main topic examined in the thesis is the spatial reflections of the changes occurring in the socio-economic structure. This issue is also the subject that finds the most response in maps. In the second half of the XIX. Century, due to the increasing population after the Crimean War, the expansion of the settlement can be seen on the maps. The cosmopolitan character of this population was mentioned frequently in the literature. Religious buildings on the maps confirmed the findings of the diversity within the population. Another vital contribution to this issue was obtained due to the examination of educational facilities on the maps. The distribution of educational institutions in the urban fabric and the names indicated the group/community they belong to reveal the reflections of the socio-cultural structure in the urban space. The change in the socio-cultural structure of Beyoğlu has also been reflected in residential morphologies. Single-family houses were a common type at the beginning of the XIX. Century were replaced by large mansions, then row houses and apartments. This chronological change was revealed by comparing Ostoya, Huber and Goad Maps. Especially Goad Map has become a vital resource to observe apartments, an identity element of Beyoğlu at the beginning of the XX. century. The commercial center continued to grow and develop as well as the residential area. Galata became a considerable power against Sublime Porte in the second half of the century with its port and the economic activities of Galata bankers. Since Galata was rich, new commercial functions such as big shops, shopping alleys, cafes increased at Pera. Furthermore, inns and hotels can be regarded as early office buildings located densely in the urban space. All these spatial changes can be read on maps, and especially the Goad Map clearly shows the specialization in the trade sector. This suggests that commerce and service functions increased, and the business center expanded. The process of this expansion can be observed in the Ostoya, Huber and Goad Maps as well. The cultural environment has also changed, and a few entertainment buildings in the middle of the century have been replaced by diversified cultural structures at the end of the century. Maps again provide the most significant proof in this regard. Another critical data provided by the maps for the development of socio-cultural life is in the open and green space arrangements. The parts used as cemeteries until the second half of the century were arranged as urban parks (gardens) to meet the need of Pera's community. All gardens had an open scene and a restaurant. All these arrangements and changes on the space have been interrupted from time to time due to disasters or have taken a different direction after disasters. On the other hand fires, which have caused the greatest damage to the urban fabric throughout the century, have been seen as an opportunity to regulate the urban environment. Details such as new road arrangements, the transition of buildings from wood to masonry material, and the determination of new floor heights found the opportunity to be implemented after major fires. The Pera Fire of 1870, the largest of these fires, resulted in the almost complete renewal of the region. The maps have also shown successful results in monitoring these changes that occurred after fires. In particular, comparing the Ostoya Map with the other two maps has been helpful to understand how much the urban texture has changed. However, earthquakes and epidemics were seen in the XIX. century, they did not produce results that can be observed in the urban space. As a result, the thesis study has achieved its aim and proved that the literary data could be revealed through maps with the GIS tools. With the method introduced by the thesis, it has been possible to monitor and visualize the spatial effects of natural, legal and socio-economic processes. The thesis study, which distinguishes itself from other studies in this aspect, also showed that GIS and, therefore, HGIS could be used as a reliable tool in monitoring the changes that occur in the urban environment.