Bahçeden peyzaja geçişte etkileşimsel bir unsur olarak peyzaj resmi

Abstract

Yüzyıllar boyunca insanlıkla birlikte insanlığın doğa kavrayışı da değişmiş, bu değişimde pek çok unsur rol oynarken dönüşen kavrayışların okunmasında sanat her zaman önemli bir yere sahip olmuştur. İnsanın doğal çevresi ile kurduğu veya kuramadığı ilişkileri sanat üzerinden okumak mümkün olmuştur. Bu anlamda keşiflerin ve teknolojik gelişmelerin ivmelendiği Aydınlanma ile birlikte insanlığın entelektüel kapasitesinde ve dünya kavrayışınde büyük dönüşümler yaşanmıştır. Dönemin İngiltere'si toplumsal yapısı ve coğrafi konumu ile öncü bir yere sahip olurken Endüstri Devrimi ve Bilimsel Devrim gibi büyük adımların atılmasında önemli bir rol üstlenmiştir. 18. yüzyıl İngiltere'sinde doğanın resme konu oluş biçimi ile peyzajların biçimlenişi arasında kuvvetli bir ilişki ortaya çıkmış; araziler "havada asılı manzara"lar şeklinde ele alınmıştır. Güç sahibi otoriteler sanatı ve yaşam alanlarını dönüştürme yetisine sahip olmuşlardır. Doğa kavrayışının ve resme konu olan doğanın da tarihsel süreçteki dönüşümünde bu otoritelerin etkisini görmek mümkün olmuştur. Sanayileşme sürecinde olan İngiltere'de yaşanan plansız kentleşme ile birlikte, peyzaj resminde temsil edilen Arcadian peyzajlar toprak sahibi patronların arazilerine uygulanmak istenen bir şeye dönüşmüş ardından tam tersi bir şekilde resimden ilham alınarak tasarlanan arazinin resme konu olması gündeme gelmeye başlamış ve bu iki disiplin arasında tarihi bir bağ kurulmuştur. Öne çıkan bir tür olarak varlık gösterdiği dönem olan 18. ve 19. yüzyıllarda peyzaj resmi, doğaya karşı oluşmuş olan merak ve duyarlılığın en önemli temsil aracı haline gelmiştir. Bu bağlamda pek çok alandan gerek etkilenmiş gerekse etkilemiş ya da tetikleyici bir unsur olarak varlık göstermiştir. Bu tez çalışmasıyla, peyzaj mimarlığının gelişim serüveninde önemli bir etkileşimsel unsur olan peyzaj resminin gerek peyzaj kavramı üzerindeki gerekse meslek pratiği anlamındaki dönüştürücü etkisini ortaya koymak ve bu ilişki ağını endüstrileşme süreciyle önemli bir kırılma noktası olan 18. yüzyıl ve19. yüzyıl başları İngiltere'si bağlamında ele alarak bu eşikteki dinamikleri ve ilişkilenme biçimlerini açığa çıkararak peyzaj mimarlığı tarihi ve kuramı açısından literatüre katkı sağlamak amaçlanmıştır. Doğanın değişen kavranışıyla birlikte resim sanatında bulduğu karşılığı anlayabilmek adına tarih boyunca bu ilişkilerin nasıl kurulduğu ile ilgili ilişkiler sosyo-kültürel değişimler çerçevesinde 18. yüzyıl öncesi ve 18. yüzyıl ile 19. yüzyıl başlangıcını kapsayan aralıkta Batı eksenli yazılı ve görsel doküman taraması literatür araştırması yapılarak açığa çıkarılmıştır. Yapılan araştırmayla birlikte kavrayıştaki değişimle tuvale yansıyanlar arasında paralellik belirginleşirken insanın rasyonel bakış yeteneği kazanmasıyla eş zamanlı olarak peyzajın resimde kendi başına var olabildiği ortaya çıkmıştır. Avrupa'nın bir ucundan diğer ucuna etkileşimler ağı sonucu bu tür resminin yayılış süreci okunarak haritalandırılmıştır. Tezin takip eden bölümünde ilişkiler ağının bir düğüm noktası olduğu kabul edilen 18. yüzyıl ve 19. yüzyıl başları İngiltere'sinin dönem yapısı incelenmiş, döneme hakim olan güzel, yüce, pitoresk kavramları üzerinden kavramsal analiz ile ilişkiler keşfedilmiş, İngiltere'de peyzaj resminin serüveni ele alınmış, kısaca dönem İngiltere'si için genel çerçeve oluşturulmuştur. Diğer yandan akılcı bakış açısının hakim olduğu 18. yüzyıldan 19. yüzyıla geçiş sürecinde İngiltere'de endüstrileşmenin çevresel etkileri gözle görülür boyuta ulaşmış ve doğa kavrayışında akılcı bakışla birlikte duyarlılık geliştirilmiştir. Aynı zamanda doğa felsefesinden modern bilimlere geçiş dönemi olarak değerlendirilebilecek olan bu dönemde bilimsel gelişimi sağlamak adına doğa gözlemleriyle öne çıkan doğa kaşifleri ile peyzaj ressamlarının ortak paydada buluştukları ve bu süreçte doğanın resmedilişinin etkileyen, etkilenen ve araç olma durumları üzerine iklim bilimi, yer bilimi ve bitki bilimi özelinde araştırmalar genişletilmiş ve ilişkiler ağı oluşturulmuştur. Dönemin İngiltere'si için oluşturulan çerçeve kapsamında Romantizm yaklaşımları ile yayılan, sanatçı duyarlılığı ile resmedilen doğa ele alınmış, değişen toplumsal ve çevresel faktörler ışığında önde gelen sanatçı yaklaşımları değerlendirilmiştir. Peyzaj resmi ile peyzaj mimarlığı pratiği arasında kurulan ilişkinin direkt yansıması olarak kabul gören natüralist yaklaşımlı İngiliz peyzaj bahçeciliği ve resimle kurduğu ilişki değerlendirilmiştir. Kıtadaki peyzaj resmi uygulamasıyla ve İngiltere'deki patronların erken endüstrileşen İngiltere'nin, kır evlerinde görmek istedikleri peyzajların ilişkisi tarihsel dizinde haritalanmıştır. Toplumsal durumların yanı sıra resim sanatının bu yaklaşımın ortaya çıkışında ve uygulanışındaki etkileri üç ana figürün aracılığıyla ele alınarak yaklaşımdaki "doğal olma durumu" tartışılmıştır. Tezin merkezinde yer alan dönem kapsamında; tüm literatür taramaları, kavramsal analizler ve etkileşimler ilişkiler ağı sonucunda peyzaj resminin peyzaj pratiği ve günümüz peyzaj mimarlığının temel fenomenlerinden olan iklim bilimi, yer bilimi ve bitki bilimi gibi doğa bilimlerinin ortaya çıkış süreçlerinde etkileyen, etkilenen ve/veya araç olarak etkileşimsel bir role sahip olduğunu söylemek mümkün olmuştur. İnsanlık tarihinde duygu ve düşüncelerin yansıtılmasında temel bir yere sahip olan resim sanatı, doğa kavrayışının, peyzaj algısının tarihte okunması konusunda sağladığı kolaylığın yanında dönem insanının doğal çevreyi algılayış biçimini gözler önüne sermiş ve hakim bir tür olarak var olduğu dönemlerde pek çok bilimsel gelişmede aktif rol oynamıştır. Resimsi peyzaj bahçeciliği yaklaşımıyla bahçe ve açık yeşil alan sınırları önce görsel anlamda ortadan kalkmış, peyzaj kavramında çığır açan dönüşüm yaşanmıştır. Yaklaşım, önce varlıklı gelir gruplarının bahçeleriyle yaygınlaşmış, takip eden süreçte Endüstri Devrimi'yle birlikte çevresel ve atmosferik kirliliğin çığ gibi büyüdüğü hızlı gelişen ve plansız kentlerde peyzaj mimarlığı disiplini açısından önemli hareketlere dönüşerek bugünkü karşılığını bulmasında önemli bir etki yaratmıştır. Günümüz peyzaj mimarlığının gelişiminde resim sanatının yerini anlamak adına resimsi bakış açısıyla varlık bulan natüralist peyzaj bahçelerinin rolüne çekilen dikkatin yanında peyzaj resmiyle diğer bilim dallarının gelişimi ve hepsinin etkileşimiyle oluşan ortamın etkisini değerlendirmek son derece kritiktir. Gerek peyzaj mimarlığı pratiğinde yarattığı doğrudan etkiler, gerek doğa bilimlerinin ortaya çıkışında oynadığı etkin rol aracılığıyla peyzaj resmi, bugünkü anlamda peyzaj mimarlığı disiplininin temellerini oluşturan alanlarla derin etkileşimler kurarak bir ortam yaratmıştır. Tarih boyunca doğal çevre ile kurulan ilişkilerin bir yansıması olduğu gibi doğa kavrayışında büyük kırılmaların yaşandığı bahsi geçen dönemde de öne çıkan bir etkileşimsel unsur olarak varlık göstermiştir. Bu sebeple peyzaj resmi ile peyzaj mimarlığı arasındaki ilişki mevcutta düşünüldüğü gibi doğrusal değil çok daha karmaşık bir yapıya sahiptir.