Kent gelişiminin morfolojik incelemesi: Urla örneği

Abstract

İnsanoğlu tarihin çok eski yıllarından itibaren çevresini şekillendirmeye başlamıştır. En temelde barınma ve toplu yaşama ihtiyacımız yerleşim yerleri kurmamıza neden olmuştur. Bu yerleşim yerleri; bulunduğu coğrafyadan, içinde barındırdığı insanlardan ve bu insanların ilişki dinamiklerinden, içinde bulunduğu zaman diliminden ve bunların benzeri birçok etkenden etkilenmişlerdir. Yani yapılı çevre; içinde ve çevresinde olup bitenden etkilenen, durağan olmayan, dinamik bir şekilde dönüşen ve değişen bir sistemdir. Bu etkiler bazen doğrudan, bazen de dolaylı olarak kentleri etkilemektedir. Yerleşim yerlerini afetler, savaşlar, göçler gibi etkiler doğrudan etkilerken, zaman içinde dönemlerin değişmesi ve bununla beraber bireylerin yaşama pratiklerinin değişerek çevrelerini değiştirmeleri ise kentleri dolaylı olarak etkilemektedir. Bu değişim ve etkilerin kent üzerindeki belki de en okunabilir ve kanıtlanabilir olanı fiziksel çevrede olan değişimdir. Tarihi zengin olan ve değişimlere çokça maruz kalan kentler, bu değişimleri bünyesinde taşımakta ve farklı ölçeklerde yapılmış olan incelemeler de bunları göstermektedir. Ege'nin batı kıyılarında yer alan Urla kentinin tarihi antik döneme dayanmaktadır. Coğrafi konumu sebebiyle batı ve doğu uygarlıklarının kesişim noktasında bulunan kent, tarihi boyunca farklı toplumlardan insanlar barındırmış, savaşlar ve göçler yaşamış, günümüze yaklaştığımızda ortaya çıkan turizm olgusunun etkisine girmiştir. Birden fazla etkenden etkilenen kent de bununla paralel olarak gelişim sürecinde farklı değişimler yaşamıştır. Çalışmanın temelini oluşturan araştırma sorusu; Urla'da yaşanan tarihi dönemler ve kırılma noktaları, kentsel dokuyu ve bununla paralel olarak kent hayatını nasıl etkilemektedir? Bu çalışma Urla'da yaşamış farklı mekan üretme pratiklerine sahip toplulukların farklı tarihi dönemlerde kent içerisinde ürettikleri kent dokularını tespit ederek, farklılaşan dokuların ve yapıların kent hayatına etkisini araştırmaktadır. Birçok çalışma alanı kenti farklı yönlerden incelemektedir. Fiziksel çevreyi inceleyen araştırma alanlarından birisi de kent morfolojisidir. Kent morfolojisi birçok inceleme yöntemini bünyesinde barındıran bir çalışma alanıdır. Farklı ülkeler, farklı disiplinlerden araştırmacılar bu alanda çalışmalar yapmış, kendi bakış açılarına göre alana katkı yapmışlardır. Coğrafyacı, mimar, plancı, sosyolog ve benzeri birçok disiplinden araştırmacılar bu alanda çalışmalar yaparak kent formunu ve etkileşimde olduğu ögeleri anlamaya çalışmışlardır. Bu çeşitlilik, alanı genişleten bir durum olmakla beraber, kentin farklı ölçeklerdeki durumunu anlamamıza da olanak sağlamaktadır. Bu çalışma, birden çok yöntemin bir arada kullanılmasıyla, Urla'daki değişimi bütüncül bir şekilde anlamayı ve ortaya koymayı hedeflemektedir. Yöntemler uygulanmadan önce Urla'nın tarihi dönemleri ve bu dönemlerin kent içindeki mekansal karşılıkları ortaya konulmuştur. Sonrasında kentin zaman içindeki değişimini analitik bir yol ile irdelemek için mekan dizimi (Space Syntax) yöntemi kullanılmıştır. Bunun için, tüm kenti kapsayan ve Urla'nın farklı yıllarına ait haritalar üzerinden analizi yapılmış ve kentin içinde birbirinden ayrışan bölgelerin özellikleri sayısal veriler ile tespit edilmiştir. Bu veriler ve daha öncesinde yapılan tarihi araştırmalar çakıştırılarak, alt ölçekte analizi yapılacak bölgeler belirlenmiştir. Urla'da özellikle 19. yüzyıldan itibaren önemini koruyan Zafer Caddesi, Rumca Fardi Sokak, günümüzde Sanat Sokağı olarak turizm odaklı bir aksa dönüşmüştür. Kurtuluş savaşı ve sonrasında yangını yaşayan kent, Rumlardan kalma birçok yapıyı, kiliseyi ve okulu kaybetmiştir. Tam da harap olan ve günümüze ulaşamayan yapıların bulunduğu bölge, günümüze ulaşan tarihi kent dokusu ve yapı tipolojisinden çok farklı şekilde yapılaşmıştır. İzmir-Çeşme otoyolunun tamamlanmasıyla gelişen ve kuzeye büyüyen kent, Bülent Baratalı Bulvarı çevresinde yapılaşmış, sonrasında ise ikincil konut kavramının ortaya çıkışıyla farklı bir kent dokusu kentin kuzeyinde görülmüştür. Bu bahsi geçen dört bölge, mekan dizimi analizlerinde farklı özellikler gösterdiği ve yapım tarihleri kenti etkileyen tarihi dönemler ile örtüştüğü için daha detaylı olarak incelenmiştir. Sonuç olarak, Urla'nın kent dokusu ve bu dokunun insan hayatını şekillendirme biçiminin, incelemesi yapılan bölgelerde farklılaştığı tespit edilmiş ve bu farklılıklar ortaya koyulmaya çalışılmıştır. Bu araştırma, kent formunu farklı ölçeklerde okuyarak, kentin özelliklerini açıklamaya ve mevcut durumu ortaya koymaya amaçlamaktadır. Böylelikle gelecek çalışmalara yardımcı olarak, alınacak kararların kente ve kent hayatına etkisinin önemi vurgulanmaktadır.