İnşaat firmalarının kriz yönetim yaklaşımları ve liderlik stilleri: COVID-19 küresel salgın krizi örneği

Abstract

Kriz, örgütün varlığını ve kaynaklarını tehdit eden; zaman ve belirsizlik baskısı ile çalışanlar arasında stres ortamı yaratan; hızlı karar vermeyi ve hareket etmeyi gerektiren; riskleri ve gizli fırsatları barındıran durumdur. Geçmiş çalışmalar krizleri, insan ve doğa kaynaklı; ani, birikimli ve dönemsel; ekonomik, bilgisel, psikopatik eylemler, fiziksel, itibara dayalı, insan kaynaklı ve doğal afet gibi farklı şekillerde sınıflandırılmışlardır. Krize yönetim, personel, hatalı iş gibi iç faktörlerin yanında; depremler, küresel salgınlar, dalgalı piyasa koşulları gibi dış faktörler de sebep olmaktadır. Krizler, örgütlerde stres,; zaman baskısı,; uyuşmazlık ve kararların merkezileşmesi gibi olumsuz etkilere sebep olmaktadır. Kriz ortamları örgütlerin zamanında karar vermelerini ve harekete geçmelerini zorlaştırmaktadır. Krize karşı gösterilen tepkiler, kriz yaklaşımlarını belirler. Bir krizi meydana gelmeden önce tahmin etmeye çalışmak; sinyalleri takip etmek; örgütün başına gelebilecek krizleri belirlemek, hazırlıklar yapmak ve önlemler almak proaktif kriz yönetim yaklaşımının gereklilikleridir. Kriz oluştuktan sonra krizin büyüklüğünü, etki alanlarını belirlemek; kriz geliştiği esnada krizi yönetmeye yönelik adımları belirlemek ise reaktif kriz yönetim yaklaşımının unsurlarıdır. Kriz ortamının olumsuz etkileri düşünüldüğünde, krizi yönetmenin zorlaşacağı ve alınan kararların sert ve saldırgan olacağı düşünülmektedir. Bazı liderler krizleri reddeder ve örgütün yenilmez olduğuna inanırlar. Bu liderlerin, krizlerden ciddi hasarlar alması kaçınılmazdır. Elbette tüm krizler hazırlanmaya elverişli değildir. Fakat kriz sinyallerini önceden alabilen bir örgüt, erken müdahale sayesinde daha az etkilenecektir. Proaktif ve reaktif kriz yönetimi kriz yönetim süreciyle ilişkilendirildiğinde, kriz öncesi alınan önlemler proaktif kriz yönetimini; kriz sırasında yapılan eylemler reaktif kriz yönetimini yansıtır. Literatür krizi genellikle öncesi, sırasında ve sonrasında olarak dönemlere ayırmaktadır. Kriz yönetimi beş aşamadan meydana gelir: Kriz sinyallerini algılama, krize hazırlık ve önleme, kriz hasarının sınırlandırılması ve kontrolü, krizin olumsuz etkilerinin sınırlandırılması, kriz sonrası öğrenme. Kriz yönetimi de tıpkı örgütün yönetimi biçimi gibi liderin kararlarının ve yaklaşımının sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Bu sebeple, organizasyonun krize karşı tutumunu çoğunlukla liderlik stili belirlemektedir. Örgüt, alt yönetimden krize dair alınan bir sinyalin lidere ulaştırabileceği bir yönetim anlayışında krize hazırlıklı olabilir. Bu durumda bir örgütün kriz yönetim yaklaşımını belirleyecek olan faktörlerin arasında liderlik stili de yer almaktadır. İnşaat sektörü ve kriz ilişkisi incelendiğinde, doğası gereği sektörün krize yatkın olduğu görülmektedir. Yüksek maliyetler, uzun süreli ve katı sözleşmeler, malzeme tedarik ağının çok geniş olması gibi sebeplerden ötürü sektör her an ciddi krizlerle karşı karşıya kalmaya eğilimlidir. Bunun yanında araştırmalar, inşaat sektöründe yöneticilerin, geleneksel yönetim anlayışının kriz yönetimi konusunda olumsuz etkilere yol açtığını göstermektedir. Geleneksel yönetim anlayışının sonucu olarak, krizlerin yok sayıldığı, kriz yönetim uygulamalarının zaman ve maliyet kaybı olarak olarak görüldüğü belirlenmiştir. Ayrıca inşaat sektöründe kriz algısı, ekonomik veya tasarım, paydaş uyuşmazlığı, iş kazası gibi daha bilindik problemler üzerine kurgulanmıştır. Küresel salgınlar, bir örgütün başına gelebilecek kriz türlerinin içinde literatürde sıralanmaktadır. Fakat yakın zamana kadar bunun üzerine araştırma bulunmamaktadır. Covid-19 krizinin dünyanın her yerinde derinden etkilediği sektörlerden biri de inşaat sektörüdür. Virüs enfekte olmuş kişinin ağzından ve burnundan saçılan küçük partiküller yoluyla bulaşır. Tıbbi anlamda çalışmaları tamamlanmayan bu hastalık için karantina ve kapanma önlemleri alınmıştır. Çeşitli sektörlerde evden çalışma uygulamasına geçilmekle birlikte inşaat sektörü gibi, saha çalışması ve üretim üzerine kurulu sektörlerde evden çalışma mümkün olmamıştır. Bu yüzden faaliyetler zaman zaman durma noktasına gelmiştir ve alternatif çözümler sadece ofis çalışanları için mümkün olmuştur. Kriz yönetimi, yönetim stratejilerine entegre edilmiş bir süreçtir; bu yüzden bir örgütün kriz yönetim yaklaşımlarındaki karar vericinin lider olduğu söylenebilir. Liderin krize ve kriz yönetimine bakış açısı diğer tüm yönetim süreçleri gibi liderin stilinden etkilenecektir. Bu çalışmada, inşaat firmalarının karar vericilerinin liderlik stilini ölçmek amacıyla Tannenbaum ve Schmidt liderlik doğrusu eğrisinden yararlanılmıştır. Otokratik lider, ikna edici, danışmacı ve katılımcı lider stillerinin özellikleri belirtilmiştir. Bu liderlik stillerinin karşılaştırılma yöntemi, karar verme mekanizmasında astların dahli veya merkezi karar mekanizmasındaki yerlerinin belirlenmesidir. Karar verme merkeziyetine göre liderlik stili ile, inşaat kriz yönetim uygulamaları arasındaki ilişki incelenmiştir. Mevcut küresel salgın krizi Covid-19 temel alınarak; bu kriz öncesinde ve kriz sırasında yapılan eylemlerin hangi kriz yönetim yaklaşımına yatkın olduğu incelenmiştir. Ayrıca küresel salgın etkilerinin ortadan kalkmasından sonra, liderlerin nasıl hareket etmeyi planladığı da sorulmuştur. Bu araştırma aşağıdaki sorulara cevap aramıştır: -İnşaat firmalarının küresel salgın gibi nadir görülen krizlere karşı hazırlığı mevcut mudur? -İnşaat firmalarının kriz yönetim yaklaşımı ve yöntemleri nelerdir? -Nadir görülen bir kriz türü olan küresel salgından sonra, inşaat firmalarının kriz yönetim yaklaşımlarında değişiklikler beklenmekte midir? -İnşaat firmaları liderlerinin liderlik stilleri ve kriz yönetim yaklaşımları arasında bağlantı bulunmakta mıdır? İnşaat sektöründe aktif faaliyet gösteren, küçük ve orta ölçekli firmaların kurucularına ve üst yöneticilerine yönelik hazırlanan anket çalışması ile saha çalışması yürütülmüştür. Saha çalışması kriz yönetim uygulamalarının düzeyinin belirlenmesi, liderlik stilinin tespit edilmesi ve yanıtlayıcılar hakkında genel bilgi sorularıyla beraber üç bölümden oluşmaktadır. Yanıtlayıcıların, kriz yönetimi uygulamalarına dair ifadeleri Likert ölçeğine göre değerlendirmeleri istenmiştir. Sorular cevaplanırken, Covid-19 pandemisi öncesi, sırasında ve sonrası olarak değerlendirmesi beklenmiştir. Açık uçlu sorular ile, ifadelerin haricinde uygulanan diğer yöntemlerin belirtilmesi istenmiştir. Veriler değerlendirilmeden önce anket çalışmasına güvenilirlik analizi ve normalite testleri uygulanmıştır. Nicel veriler değerlendirilirken, kriz yönetim uygulamalarıyla liderlik stilleri arasında korelasyon analizi yapılmıştır. Bunun yanında, liderlik stillerinin kriz yaklaşımlarıyla ilişkileri korelasyon analizi ile irdelenmiştir. Korelasyon analizine göre: -Proaktif kriz yönetim yaklaşımlarıyla liderlik stilleri arasında anlamlı bir ilişki bulunamamıştır. -Reaktif kriz yönetim yaklaşımlarıyla liderlik stilleri arasında anlamlı (pozitif) bir ilişki tespit edilmiştir. -Kriz sonrası planlamalarla liderlik stilleri arasında anlamlı (pozitif) bir ilişki tespit edilmiştir. Yanıtlayıcıların, %36.4 oranıyla büyük çoğunluğu katılımcı lider özelliği göstermiştir. Kriz yönetim uygulamalarında, kriz sinyallerinin algılanması aşaması ortalamanın altında kalmıştır (2,82/5,00). Krize hazırlık ve önleme aşaması 3,28/5,00; kriz hasarının sınırlandırılması aşaması 3,01/5,00; krizin olumsuz etkilerinin ortadan kaldırılması aşaması 3,28/5,00 ile ortalamanın üzerindedir. Kriz sonrası planlama ise, 3,88/5,00 ile en yüksek düzeydedir. Nicel veriler ve açık uçlu soruların cevapları birlikte incelendiğinde, ankete katılan inşaat firmalarının nadir görülen krizlere karşı hazırlıklı olduğu görülmüştür. Kriz yönetim yaklaşımlarının ise duruma göre değiştiği söylenebilir. Tecrübe edilmiş krizlere karşı proaktif kriz davranışları gösteren yanıtlatıcı inşaat firmalarının, geleneksel olmayan krizlere karşı ise hazırlıklı olduğu tespit edilmiştir. Reaktif kriz davranışlarının ise, literatürde beklenildiği gibi sert ve agresif olmadığı; çalışanlarla ve paydaşlarla iyi ilişkilerin gözetildiği; yenilikçi arayışların sürekli devam ettirildiği belirlenmiştir. Yaşanan Covid-19 krizinden sonra, yanıtlayıcı inşaat firmaların planlamalarına bakıldığında; firmaların bundan sonra yaşanacak geleneksel olmayan ve nadir krizlere karşı hazırlıklı olmasının muhtemel olduğu görülmektedir. İnşaat firmalarının kriz yaklaşımları ve liderlik stilleri arasındaki ilişki incelendiğinde, anket katılımcılarından elde edilen bulgulara göre aşağıdaki bulgular elde edilmiştir: -Katılımcı liderlerin, tecrübe edilmiş ve sık karşılaşılan krizlere karşı sinyal algılama aşamasında ve hazırlık/önleme aşamasında çaba gösterdiği söylenebilir. -Katılımcı liderlerin, kriz meydana geldiğinde agresif ve sert tepkilerden kaçındığı söylenebilir. -Katılımcı liderlerin, krizleri yok saymak yerine çözüm geliştirmeye ve mevcut durumu korumaya çabaladığı söylenebilir. -Katılımcı liderlerin, krizlerden fırsatlar yaratmak için çaba gösterdiği söylenebilir. -Katılımcı liderlerin, deneyimlerden öğrenmeye ve tecrübe ile gelişim göstermeye açık olduğu söylenebilir.