Kentsel kıyı alanlarının mekansal özelliklerine yönelik bir model önerisi: İstanbul örneği

Abstract

Endüstrileşme öncesi dönemlerden bu yana gelişimini sürdürmekte olan kıyı alanları, günümüzde çok çeşitli işlevler içeren kentsel alan özellikleri göstermektedir. 1970'li yıllarda Kuzey Amerika'da başlayıp tüm dünyaya yayılan ve kıyı alanlarının kente açıldığı endüstrileşme sonrası gelişim süreci kentsel kıyıların mekansal özellikleri açısından oldukça belirleyici olmuştur. Yenilenen kıyı alanlarına marinalar, su ulaşımı toplu taşıma hizmeti alanları, kruvaziyer limanlar, iş ve konut alanları, ticari eğlence alanları, su sporu alanları, kıyı parkları ve gezinti alanları, müze, sergi, konser ve festival alanları gibi pek çok işlev yüklenmiştir. Görüldüğü gibi rekreasyonel, sosyal, kültürel ve su ulaşımı toplu taşıma hizmeti alanları başta olmak üzere çeşitli kentsel açık alan kullanımları kıyıların önemli bir aktivitesini oluşturmaktadır. Endüstrileşme öncesinde kentsel yaşamın kendiliğinden geliştiği kıyılarda endüstrileşme sonrası dönemde kentsel açık alanlar daha çok planlı bir şekilde ortaya çıkmıştır. Öte yandan, süreç içerisinde kıyıların özel yatırım alanlarına dönüşmesi, kent ve su ile kurduğu ilişkinin zayıf olması, özgün kıyı kimliğinin yitirilmesi gibi kentsel açık alan kullanımlarını doğrudan etkileyen olumsuzluklar olarak karşımıza çıkmaktadır. Oysa kentsel dinamiklerin su ile buluştuğu açık alanlarda yer alan kentsel kullanımların mekansal özelliklerinde belirleyici rolü olan su öğesi ve kent olgusu göz önüne alındığında, kentsel açık alanların öncelikli olarak su ile ilişkili olması ve kentin diğer bölgelerine erişim bağlantılarının güçlü olması gerekmektedir. Bu araştırma kapsamında kentsel kıyıların açık alan kullanımlarının değerlendirilmesi amacıyla bir model önerisi geliştirilmekte ve İstanbul kıyılarına uygulanmaktadır. Önerilen model çerçevesinde kriterler 'su ile ilişkili çevre', 'bağlantılı olma ve süreklilik', 'imgelenebilirlik', 'uyumlu işlevsellik' ve 'esneklik ve değişkenlik' olarak belirlenmiş, model kentsel ölçek ve alt bölge ölçeği olmak üzere iki farklı ölçekte uygulanmıştır. Elde edilen bulgular kıyıların kentsel açık alan performanslarına yönelik bir değerlendirme yapılmasına olanak sağlamış, ayrıca modelin uygulaması ile hem modelin işlerliği test edilmiştir. Geçmişte olduğu gibi günümüzde de İstanbul kıyıları ulaşım, konut ve ticaret başta olmak üzere çeşitli işlevler içermekte, bütüncül bir planlama anlayışının bir parçası olmaksızın gelişmeye devam etmektedir. Su ile çevrili İstanbul'da su ulaşımının etkin olmaması, kıyıdaki kentsel açık alanlara toplu taşıma ile erişimin güç olması, mekansal olarak su ile etkileşime öncelik verilmemesi ve bu alanların rekreasyonel aktivite çeşitliliğine sahip olmaması kıyı kullanımının en temel sorunları olarak karşımıza çıkmaktadır. Model kapsamında oluşturulan kriterlere göre yapılan değerlendirmeler, İstanbul kıyılarında bulunan kentsel açık alanların mekansal özelliklerinin zayıf olduğu görüşünü desteklemektedir. Ayrıca, kentsel açık alanların su ile ilişkisinin çok zayıf, su ulaşımı ve diğer toplu taşıma türleri ile entegrasyonunun ve yaya erişim bağlantılarının zayıf, kıyı görünümü ve açık alanların okunaklılığının güç, işlevsel çeşitliliğin ve işlevler arası uyum potansiyelinin zayıf olduğu saptanmıştır. Alt bölge ölçeğinde ise Üç Su Birleşimi (Eminönü, Karaköy, Kadıköy, Üsküdar, Beşiktaş) olarak tanımlanan alan ile ilgili yapılan değerlendirmelere göre kentsel açık alanların mekansal özelliklerinin zayıf olduğu saptanmıştır. Buna karşılık kıyı görünümü ve açık alanların okunaklılığı zayıf olmamakla birlikte, su ile mekansal ilişkiler zayıf, su ulaşımı ve diğer toplu taşıma türleri ile entegrasyon ve yaya erişim bağlantıları zayıf, işlevlerin uyum potansiyeli zayıf, mekansal esneklik ve değişkenlik potansiyeli de zayıf olarak saptanmıştır. Tezin ilk bölümünde konuya giriş yapıldıktan sonra ikinci bölümünde kentsel kıyı kavramının tanımı, endüstrileşme öncesi ve sonrası kıyı gelişim süreci, günümüzde kıyının kent ile kurduğu işlevsel ilişkilere değinilmektedir. Üçüncü bölümde, kentsel kıyı alanları ve kentsel açık alan kullanımları arasındaki ilişki üzerinde durulmaktadır. Bu bölümde öncelikle kentsel açık alan kavramı tartışılacak, daha sonra endüstrileşme sonrası kıyı alanlarında yapılan uygulamalar ve araştırmalardan yararlanılarak birtakım değerlendirme kriterleri ortaya koyulmaktadır. Dördüncü bölümde ise, kıyıların kentsel açık alan kullanımları bağlamında değerlendirilmesine yönelik oluşturulan model önerisi açıklanmaktadır. Beşinci bölümde, İstanbul kıyıları ve kentsel açık alan kullanımlarının gelişim sürecinin ardından, model uygulaması için değerlendirme yöntemi açıklanacak ve İstanbul kıyılarının kentsel açık alan kullanımları model çerçevesinde belirlenen kriterler bakımından değerlendirilmektedir. Son olarak altıncı bölümde, elde edilen bulgular ile ilgili genel bir değerlendirme yapılmaktadır ve İstanbul kıyıları kentsel açık alanlarına yönelik önerilerde bulunulmaktadır.

Today urban waterfronts transformed into urban areas through various functions, which have been developing since the pre-industrialization period. During post-industrialization, around 1970's, when the urban waterfronts development have been launched in North America and spread all over the World it has been decisive in terms of spatial and functional characteristics of urban waterfronts. Through the development process, beside the re-functioning of historical port areas with cultural and retail uses also marinas, ferry terminals, waterborne transportation facilities, cruise terminals, office and residential areas, shopping and retail facilities, areas for water sports, waterfront parks, promenades, museums, aquarium, concert and festival venues and many other functions have been placed on waterfronts. As it is seen, various uses such as recreational, social, cultural and waterborne transportation comprising urban open space activities, which constitute an important part of the urban waterfronts. Although before industrialization urban life developed spontaneously on waterfronts, during post-industrialization open spaces emerged in a more planned manner. However, some negative situations have occurred that directly effect the open space uses such as privatization of the waterfronts, the lack of relation between the city and water and the loss of waterfront identity. Considering the urban waterfronts as the places where urban context and the water meets, these two components have an important role on the spatial and functional properties of open spaces. Consequently, it is highly expected that open spaces are primarily related to water and accessible for urban users. In accordance with the scope of this research, a model has been developed for the evaluation of urban waterfronts in terms of open spaces and the model has been applied through the Istanbul waterfronts. Based on these studies which address waterfronts in consideration with urban open space, criteria including objective and subjective variables and a hierarchical order was established between criteria and a model was proposed. The criteria included in the proposed model are 'water-based environment', 'connectivity and continuity', 'imageability', 'compatibility' and 'flexibility and looseness'. Within the scope of the research, urban open spaces are handled in two levels as spatial urban scale and urban area scale. The urban scale includes all waterfront areas within the urban boundaries. The urban area scale includes one or more waterfront areas that are prominent in terms of their spatial relations with each other. The area covering the waterside of the waterfront and the inner parts were determined according to some parameters. As it is seen, within the scope of the research, urban open spaces located on the waterfronts are evaluated in a multi-dimensional manner. The criteria allow evaluation by scoring at two different spatial levels. The findings provide a ranking for waterfronts open space performances. In addition, with the application of the model, both the the model is tested and the way to use the model for different waterfront cities are revealed. With the scope of this study, answers to the following research questions are sought: What are the criteria to be used in evaluating the urban open space activities of the waterfronts? What is the spatial distribution of urban open space activities on the waterfronts of Istanbul and what are the spatial characteristics? How has the waterfronts of Istanbul developed from the past to the present in terms of urban open space uses? What is the level of access to urban open spaces on the waterfronts by public transportation, and what is the importance of waterborne transportation service for access to urban open spaces? On which waterfronts is the interaction with water strong? What are the spatial features that stand out in respect with the integration of water? Since 19th century Istanbul waterfronts including economical, recreational, social, cultural, transportation, residential and retail functions, continue to evolve without being a part of an holistic planning approach. In addition, public open spaces on urban waterfronts of Istanbul, where open areas are disappearing due to rapid urbanization, have not been sufficiently developed in terms of its spatial characteristics. Also interaction with water in terms of spatial properties is not a priority, public transportation connections are weak, waterborne transportation is losing ground in terms of accessibility, and lack of diversity of recreational activities are some of the problems in relation with open spaces on Istanbul waterfronts. The evaluations developed according to the criteria established through the model, which support the view that the spatial characteristics of the open spaces on Istanbul urban waterfronts are not strong enough. In addition, the results strongly demonstrate that the interaction of water with open spaces are very weak, integration with waterborne transportation, other types of public transportation and pedestrian connections are weak as well. Although the imageability of the waterfronts is not low, spatial quality of open spaces and functional diversity are weak. Evaluations made according to the criteria within the scope of the model support the view that the spatial characteristics of urban open spaces on the Istanbul waterfronts are weak. In addition, the relationship of urban open spaces with water is very weak, integration with waterborne transportation and other types of public transportation and pedestrian connections are poor, waterfront image and legibility of open spaces are difficult, functional diversity and compatibility potential is also weak. The spatial characteristics of urban open spaces were found to be weak according to the evaluations made on the urban area defined as historical waterfronts where three water source meets (Eminönü, Karaköy, Kadıköy, Üsküdar, Beşiktaş). On the other hand, although the legibility of waterfront image is not weak, spatial integration with water is poor, pedestrian connections and integration with public transportation are weak, compatibility is poor, flexibility potential and variability is also weak. Following the introduction, in the second chapter the definition of urban waterfronts, the development process before industrialization and during post-industrialization and the functional relations that the waterfront has established are presented. In the third chapter, the relation between urban waterfonts and open spaces are emphasized. Initially, the concept of open space is discussed and a number of evaluation criteria is introduced in consideration with the research, theories and planning approaches about post-industrial urban waterfronts. In the forth chapter, the model proposal for the evaluation of the urban waterfronts in the context of open spaces is introduced. In the fifth chapter, following the introduction of the transformation of the open spaces of Istanbul waterfronts, the method of evaluation is explained and the open spaces on Istanbul waterfronts are evaluated due to the criteria. Finally, in the sixth chapter a discussion is presented on the findings that were obtained through the evaluation.