Türk müziği usûl incelemeleri için bir yöntem önerisi

Abstract

Bu çalışma, Türk müziğinde yeni bir usûl inceleme yöntemi geliştirmek amacıyla İstanbul Teknik Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Müzikoloji ve Müzik Teorisi Programında doktora tezi olarak hazırlanmıştır. Amaç, kapsam, araştırma soruları gibi başlıkların ele alındığı giriş bölümüyle başlanan çalışma; literatür tartışmasının yapıldığı, Türk müziğinde usûl kavramının kapsamlı bir biçimde ele alındığı, tasarlanan yeni inceleme yönteminin içeriğinin anlatıldığı, yeni yöntemin çeşitli örneklerle uygulanabilirliğinin sınandığı, elde edilen sonuçların ve diğer çalışmalar ve araştırmacılar için yapılan çeşitli önerilerin bulunduğu birbirinden ayrı toplam altı bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünden sonra konuyla ilişkilendirilen çok sayıda çalışma ikinci bölümde tartışılmıştır. Bu bölümde, usûl incelemelerinin nasıl yapıldığı, usûl kavramının nasıl algılandığı ve anlayış farklılıklarının neler olduğu tartışmanın odak noktaları olmuştur. Ayrıca, tasarlanması amaçlanan yeni usûl inceleme yönteminin hangi usûl anlayışına göre şekillenmesi gerektiği ve mevcut usûl inceleme yöntemlerinin bilimsel geçerlik ve güvenirlik açısından durumunun ne olduğu da tartışmaya dahil edilmiştir. Yöresel Türk müziği eserlerinin incelendiği çalışmaların çoğunluğunda Muzaffer Sarısözen'in öncülüğünü yaptığı ölçü merkezli ve sayısal gösterimin yapıldığı usûl anlayışının hakim olduğu gözlemlenmiştir. Bu anlayışın ritmik vurguları ifade etmede yeterli düzeyde olmadığı yapılan incelemeler neticesinde görülmüş ve 8. yüzyıla kadar tarihlenen, halen günümüzde uygulanmaya ve icra edilmeye devam eden Türk müziği usûl kuramına göre usûl inceleme yönteminin tasarlanmasının uygun olacağı kanaatine ulaşılmıştır. Üçüncü bölümde Türk müziğindeki usûl anlayışının tarihsel kökenine inilmiş ve yüzyıllar içerisinde yaşanan çeşitli dönüşümlerin izleri aranmıştır. Başlangıçta îkâ kavramının kullanıldığı, ritmik vurguların "te, tenen" gibi hecelerle ifade edildiği ve yazılı kaynaklar dikkate alındığında el-Kindî ile 9. yüzyılda başlayan bu sürecin 16. yüzyıla kadar devam ettiği görülmüştür. Sonraki yüzyıllarda îkâ kavramının yerini usûl kavramına bıraktığı, "te, tenen" gibi hecelerle ifade edilen ritmik vurguların ise "düm, tek" gibi hecelerle ifade edilmeye başlandığı bir dönüşüm yaşanmıştır. 15. yüzyıl çalışmalarında bu dönüşümün öncüleri görünmeye başlasa da Ali Ufkî'nin "Mecmûa-i Sâz ü Söz" adlı eserinde iyice belirgin hale gelmiştir. 17. yüzyıldan günümüze kadar gelen ve usûl kavramının merkezde olduğu bu yüzyıllarda hem usûl sayısının hem de usûllerin ifade edilme şeklinin artarak ve gelişerek devam ettiği görülmüştür. Dönüşüm ve kapsam genişlemesi gösterse de neredeyse kesintisiz bir aktarımla günümüze kadar gelen bu geleneksel usûl anlayışının karşısına 20. yüzyılda modernleşme etkisinde kalan yeni bir usûl anlayışı çıkmıştır. Usûl ve ölçü kavramının birbiriyle aynı görüldüğü, eser ölçülendirmelerinde söz unsurunun ön plana çıkartıldığı, ritmik vurgularda kuvvetli ve zayıf vurguları ifade eden "düm" ve "tek" hecelerinin kullanılmadığı ve bu tarz ifadelerin yerine ölçü içi sayısal kümelemelerin önemsendiği bu anlayış, bir ayrışım olarak değerlendirilmiştir. Bu bölümde ayrıca, ritim ve usûl kavramlarının nasıl algılandığı ve tanımlandığı da irdelenmiştir. Usûl kavramıyla ilgili çalışmalar, tarihsel süreç ve usûl anlayış farklılıkları üzerine yoğunlaşıldıktan ve hangi usûl anlayışı temelinde inceleme yönteminin tasarlanması gerektiğine karar verildikten sonra dördüncü bölümde yeni usûl inceleme yönteminin tüm aşamaları ayrıntılı olarak anlatılmıştır. Örgü adı verilen bu inceleme yöntemi on sekiz aşamadan meydana gelmiştir. Yöntemin ilk aşamasında veri türlerinin neler olması gerektiği, ikinci aşamasında yazılı kaynak olarak notaların varlığının tespiti ve içeriği, üçüncü aşamasında kaynak kişi/kişilerin icrasının incelenmesi, dördüncü aşamasında kaynak kişi haricindeki yöresel icra/icraların incelenmesi, beşinci aşamasında oyun/dans görüntüsünün incelenmesi, altıncı aşamasında bilgisayarlı çözümleme, yedinci aşamasında görüntü üzerinden görsel çözümleme, sekizinci aşamasında yazılı kaynak olan notaların çözümlenmesi, dokuzuncu aşamasında nota üzerinde değişikliklerin yapıldığı metin tamiri, onuncu aşamasında kaynak kişi icrasının müdahalesiz nota aktarımı, on birinci aşamasında kaynak kişi icrası üzerine değişikliklerin yapıldığı icra tamiri, on ikinci aşamasında farklı çözümleme verilerinin karşılaştırılması, on üçüncü aşamasında eserin ritmik vurgularının belirlenmesi ve gösterimi, on dördüncü aşamasında verilerin usûl kuramıyla karşılaştırılması, on beşinci aşamasında hâlihazırda bilinen usûllerle benzerliğin aranması, on altıncı aşamasında yeni bir usûl varlığı üzerinde durulması, on yedinci aşamasında eserin usûlü ve velvelelerinin belirlenmesi, on sekizinci aşamasında incelenen eser hakkında elde edilen bulgulara göre usûlün raporlaştırılması ve incelemenin sonuçlandırılması üzerinde durulmuştur. Beşinci bölümde, aşamaları belirlenmiş Örgü yönteminin uygulanabilirliği üzerinde durulmuş ve dört eser, bu yeni yönteme göre incelenmiştir. Seçilen bu dört eser, yöntemin aşamalarını örneklendirebilecek nitelikte oldukları düşüncesiyle seçilmiştir. Çeşitli incelemeler sonucunda; "Evlerinin Önü Çınar Ağacı" adlı eserin yeni tanımlanan 'Bilecik Düyeği' usûlünde, "Meşeli Dağlar Meşeli" adlı eserin yeni tanımlanan 'Bursa Evferi' usûlünde, "Oklavayım Pazıyım" adlı eserin bilinen "Semâî Lenk" usûlünde ve "Tutam Yar Elinden" adlı eserin bilinen "Düyek" usûlünde olduğu tespit edilmiştir. İncelenen bu dört eserde de Örgü yönteminin aşamalarının sorunsuz bir şekilde uygulandığı görülmüştür. Eserlerin usûllerinin tespit edilmesinin yanında usûllerin nasıl gösterilmesi gerektiği üzerinde de durulmuştur. Avrupa nota anlayışına göre düzenlenen ve üç çizgili dizek olarak tasarlanan 'Yatay Usûl Gösterimi', tarihsel köklerden gelen bilgilere göre tasarlanan "Döngüsel Usûl Gösterimi" ve dizlere vurularak usûllerin öğretilmesi yönteminden hareketle tasarlanan "Dikey Usûl Gösterimi" olmak üzere üç farklı usûl gösterimi tasarlanmıştır. Literatür araştırması sırasında bazı çalışmalarda üst bazı çalışmalarda alt çizgiye kuvvetli vurgunun yazılması sebebiyle yatay usûl gösterimi için ayrıca 'Usûl Anahtarı' olarak adlandırılan bir anahtar da tasarlanmıştır. Bu çalışma kapsamında; 'Bilecik Düyeği', 'Bursa Evferi', 'Dikey Usûl Gösterimi', 'Döngüsel Ölçü', 'Döngüsüz Ölçü', 'İcra Tamiri', 'İcralararasılık', 'Notalararasılık', 'Örgü Yöntemi', 'Ritmik Vurgu', 'Usûl Anahtarı', 'Yatay Usûl Gösterimi', 'Yöresel Türk Müziği' gibi yeni kavramlar da türetilmiştir. Yeni yapılacak çalışmalarda sadece TRT nota arşivindeki verilere göre değil farklı kaynaklardan elde edilecek verilerle karşılaştırmalı bir incelemenin yapılması, Örgü yönteminin yeni çalışmalarda uygulanması, derleme çalışmalarında vurmalı çalgı icrasının hem ses hem de görüntüsünün kayıt altına alınması, üç çizgili beş farklı ses şiddetinin ve pes-tiz seslerin gösterilebildiği yeni usûl gösteriminin kullanılması, önerilmiştir. Bu çalışmanın, Türk müziği usûl incelemeleri konusunda yeni yapılacak çalışmalara katkı sağlayacağı, önerilen usûl gösterim şekillerinin hem eser incelemelerinde hem de usûl öğretiminde faydalı olacağı, usûllerin sınıflandırılmasına yeni bir bakış açısı getireceği, Örgü yönteminin kullanılmasıyla beraber Türk müziği usûl dağarının daha güçlü bir şekle bürüneceği değerlendirilmektedir.