Tokat yöresi Alevî-Bektaşî inancında zâkirlik geleneği

Abstract

Günümüzde "Alevî" tabiri ile adlandırılan; ancak tarihin farklı dilimlerinde ve çeşitli coğrafyalarda: "Şii", "Nusayrî", "İsmailî", "Râfizî", "Fâtımâî", "Tahtacı", "Çepni" vs. isimlerle yayılan inanç; taraf olmanın bir sonucu olarak günümüze kadar kendini taşımış ve Anadolu topraklarında İslâm'ın bir yorumu olarak varlığını sürdürmüştür. Son Peygamber Hz. Muhammed ve soyunun (ehl-i beyt) devamını sağlayan ve ayrıca Alevîlerce kutsal bir yere konan Hz. Ali, bu inancın temelini oluşturur. Zira Hz. Muhammed'in kendisinden sonra yerine tayin ettiği ve ümmetinin peşinden gitmesi gerektiği rivayet olunan kişi olarak Hz. Ali, Hz. Muhammed'in hem amcasının oğlu hem de kızı Hz. Fâtımâtü'z-Zehra'nın eşidir. Taraftarlarını kendi kültürel normları çerçevesinde birleştiren ve inanç sistemini oluşturan yukarıda adı geçen topluluklar; geçmişin günümüzdeki yansımalarını, etkilendikleri inanç akımlarıyla yüzleştiren ve geliştiren bir ortam hazırlamışlardır. Alevîlik bu anlamda, dünya ülkelerindeki isimlendirilmesinin yanı sıra, Türkiye sınırları içerisinde dahi çeşitli isimlerle karşımıza çıkan, farklı ve zengin kültürel mirasın önemli bir parçasıdır. Alevîlik; bugüne değin yapılan araştırmalarla tarihî, sosyo-kültürel ve inanç ile bağlantılı yönleriyle ve zengin kaynaklar halinde ortaya konmuş; bilhassa Cumhuriyet dönemindeki süreçte yerli ve yabancı araştırmacılar tarafından önemli bir çalışma alanı olarak benimsenmiştir. Lakin geniş coğrafyalara yayılan bu inancın Türkiye sınırları içerisinde kalan ve bugün daha çok Anadolu Alevîliği olarak adlandırılan bölümünde, diğer Ali taraftarı toplumlarda olmayan ve onlardan ayıran en büyük özellik; ibadetlerinde "bağlama çeşidi" çalgıların kullanılmasıdır. Bir gelenek şeklinde günümüze ulaşan bu icracılık ve ibadetin zikir kısmında rol alan zâkir, en az inanç önderi kadar önemli ve köklü bir geleneğin de sahibidir. Anadolu ve Balkanların büyük bir bölümünde, geçmişten günümüze zâkirlik geleneğinin tüm özellikleriyle yaşatılmış olduğunu; ancak, günümüzde daha ziyade Anadolu coğrafyasında canlı tutulabildiğini söyleyebiliriz. Özellikle alan çalışmamız sırasında, ilçe ve bu ilçelere bağlı köylerin cemlerinde (farklı ocaklara bağlı komşu köyler olabilir) tanık olduğumuz hizmet ve zâkirlerin icrasındaki eser/üslup farklılıkları, zâkirlik geleneğinin Anadolu'daki zengin geleneğini bize yansıtmaktadır. Anadolu'daki hiyerarşik yapılanmalarını bizzat kendileri oluşturan Alevîler, belli bir ocak ve bu ocağın dinî önderi olan Dede'ye bağlıdırlar. Öyle ki, günümüzde aynı il sınırları içerisinde olmayan fakat aynı ocağa bağlı olan belde ve köyler bulunmaktadır ve Ocaklar yönünden Anadolu'nun en önemli illerinden biri de Tokat'tır. Bu bağlamda Tokat Almus'da bulunan Hubyar ve Kul Himmet Ocakları, Zile'de bulunan Anşa Bacı Ocağı ve Turhal'da bulunan Keçeci Baba Ocağı'ndan söz edilebilir. Bu ocakların cemlerinin önderi olarak da; Ocakların Dedeleri ve Zâkirleri görev yapar. İşte, bu tezin ana konusu da Reşadiye, Almus, Zile, Yeşilyurt, Turhal gibi Tokat çevresindeki ilçelerdeki ocaklarda hizmet veren Dede ve Zâkirler'in cemlerde ve toplum üzerinde taşıdıkları rol ve misyondur. Teze kaynaklık etmek üzere; Tokat'tan göç almış olan İstanbul'un İkitelli, Okmeydanı, Esenler ve Sultanbeyli gibi ilçeleri de, çalışmanın "kaynak saha/kaynak alan" kısmına dâhil edilmiştir. * Zâkir; bir inanca haiz olan tüm önemli unsurları, o inancın ibadet mekânı ve algısında zikrini gerçekleştiren kişidir. Zâkir tabirinin kelime kökü "zikr"e dayanmaktadır ki bu terim; Arapça "zekere (yezkuru)" kökünden gelir ve her bir tarikat içinde farklı uygulanır. Saha çalışmamızda sıklıkla karşılaştığımız dede ve inanç önderleri tarafından addedilen "İslâm'ın özü" anlayışı, Alevîliğin halk arasındaki temel kavranışıdır. Bu bağlamda zâkir ve zikir kavramlarını, etimolojik kavramlarının yanı sıra "Kur'ân-ı Kerîm", "İslâm Felsefesi" ve "Alevî-Bektâşî" inancı içerisinde nasıl tanımlandıklarına dair bilgiler sunulmuştur. Alevî-Bektâşî topluluklarında zâkir; bu inanç için önemli olan tüm şahsiyetleri, toplumsal kurallarını, sosyal yapıları, ibadet ve uygulamaları, öğüt ve söylemleri, öğreti ve kültürel geleneği sözlü olarak anlatan kişidir. Bu anlatıda anılan tüm olguların akılda kalması ve geleceğe rahatça aktarılması için de müziği kullanır. Yalnız bu anlatıda zâkir kadar dedenin ve hatta dede-zâkir ilişkisinin önemi büyüktür. Öyle ki dedenin açtığı her sohbet için zâkirin bu konuyla ilgili deyiş okuması gerekir. Yani sözlü geleneğin tek sahibi zâkir değildir. Ancak bazı şartlardan ötürü, cemlerde dede ve zâkirlik görevini bir kişinin üstlenmesi söz konusudur. Alevî-Bektâşî tarihi oluşumu ve evreleriyle ilgili söylemlerinin yanı sıra zâkir ve dedenin, dünyanın kuruluşuna kadar götürdüğü anlatılarında çok derin manalar yatmaktadır. Bu anlamda Alevîliğin tarihi oluşumu, İslâm öncesi inanç etkileri, İslâmiyet'in Anadolu safhası ve sosyo-kültürel yapıları önem arz eder. Zira Dede, Talip, Pir, Rehber ve Mürşîd gibi dinî önderlerin kökü, İslâm öncesi inanışlara kadar dayanmaktadır. Geçmişte "Şaman", "Ozan", "Âşık", "Pir", "Ata", "Baba", "Dede" bağlamında bugüne gelen zâkirlik, günümüzde; "âşık baba", "güvende", "sazandar", "cem âşığı, "tarikat âşığı" gibi tabirlere yerini bırakmıştır. Tokat'ta Zâkirler, inanca dair tüm öğreti, edeb-erkân kuralları, inanç-ibâdet esasları ve sosyo-kültürel yapıya dair halkı aydınlatan deyişler okur. Bu bağlamda "HakMuhammed-Ali", "Kırklar", "Ehl-i beyt", "Oniki İmam", "Üç sünnet-yedi farz", "Cem", "Semah", "Kerbelâ olayı", "Dört kapı kırk makam", "Methiye" gibi inanç ve ibâdete dair kavramları deyişlerinde ele alır. Bunların dışında Alevîliğin kurumsal yapısını oluşturan dede, pir, mürşid, talip ve musâhiplik ile ilgili örnekleri de deyişlerinde görmek mümkündür. Bu aktarımda (gerek günlük konuşma gerekse yazı dilinde) dil, geçmişten günümüze olduğu gibi Türkçe'dir. Türkçenin temel yapısını bozmadan, yerel ağız özelliklerinden kaynaklı telaffuz biçimleri ve artikülasyonlara da rastlanılmaktadır. Bazı şiirlerde, özellikler İran ve Şiî etkisinden ötürü Arapça ve Farsça (daha ziyâde ibâdet içinde kullanılan) sözcüklere de yer verilmiştir. Zâkirlerin çalıp-okudukları deyişlerin çoğu Alevî toplumunda "Ulu Âşık", "Yedi ulu Ozan", "Yediler" veya"Yedi Kutuplar" şeklinde ifade edilen ve büyük saygı gören saz/söz şairleri tarafından söylenmiştir. Tokat yöresi zâkir müziği Anadolu genelinde olduğu gibi bünyesinde ortak ağız ve tavır özellikleri içermesine rağmen kendine has birçok unsuru da bünyesinde barındırmaktadır. Bunlar yakın bölgeler ile ortaklıklar ve ayrışmalar göstermenin yanında kendi içerisinde de birbirinden farklılaşan nitelikler taşır. Cemde kullanılan çalgı "Bağlama" dır. Bağlama ailesinin değişik ebat ve formlarına ait çalgıları icra eden zâkirler, genellikle bağlama düzeni ve bozuk düzenini kullanır. Özellikle Hubyar ve bu ocağa bağlı ocakların zâkirleri "kemanı"-"kemani" diye adlandırdıkları çalgıyı da kullanılır ki bu bildiğimiz kemanın kendisidir. Çalım tekniği olarak omuzda değil, vokal icradan ötürü dizde çalınır. Cemlerde icra edilen müzikal türler deyiş, deme, cenkleme, mersiye, semah, tevhid, miraçlama, duvaz veya duvaz-ı imam, güzelleme (övme-övüş) diye adlandırılmaktadır. Usta çırak ilişkisine bağlı Tokat zâkirlik geleneğinde, usta malı okunan eserlerin yanı sıra kişisel üretim olan eserlere de yer verilmektedir.

The belief that is named as "Alevî" in present day but that has propagated in different time slots and various geographies under the names of ; "Shiite", "Nusayri", "İsmaili", "Rafizi", "Fatımai","Tahtacı", "Çepni" etc. , has carried itself until our days as a consequence of being a party and has continued its existence in the Anatolian soil as an interpretation of the Islam. Holy Ali (Hz. Ali) who provided the continuation of the family of the Prophet Mohammed and his ancestry (ehl-i beyt) and who is placed at a very sacred level, establishes the foundation of this belief. Because, as the person to take his place that the Prophet Mohammed appointed and as the person who is narrated to be followed by the Community of the Faithful; Holy Ali, is both the son of the uncle of the Prophet Mohammed and also is the spouse of the Holy Fatımatü'z-Zehra, the daughter of the Prophet Mohammed. The above-mentioned communities that gathered their followers around their own cultural standards and established the faith system; have developed an environment to confront the present reflections of the past with the trends of the faith that influenced them. The Shiism (the Alaouite sect) in this context, is an important part of a different and rich cultural heritage that we encounter with various entitlements within the boundaries of Turkey as well as the entitlements in the world wide countries. The Alaoutie; within the framework of the researches made till today has been established with respect to its historical, social-cultural and the aspects in conjunction with the belief, as rich resources; has been accepted as an important study field, especially during the period of the Republic, by the local and foreign researchers. However, the greatest property that is existing within the part of this belief that is wide-spread throughout vast geographies, known as the Anatolian Shiism within the boundaries of Turkey, that is lacking in the other communities of the Ali followers and that separates it from them, is the utilization of the "bağlama" instrument. The Zâkir who takes part in the zikr section of this performance and worshipping that has reached our days as a tradition, is as important as the leader of the faith and is the possesor of a deep rooted custom. It can be stated that; the tradition of Zâkirism from the past upto date in Anatolia and Balkans has been cherished with all of its properties, however, in the present days only in the Anatolian land it is being kept truly alive. Especially during our field studies the differences that we witnessed in the services and the differences in the work of art/style while performing the zâkirs, reflect us the rich tradition of zâkir custom existing in the Anatolia. The Alevî society has developed its own structural hierarchy in Anatolia and are affiliated to a specific range and to the "Dede", the religious leader of the this range. So much that, there are districts and villages that are not within the boundaries of the same province however that are affiliated to the same range in the present days and from the points of view of Ranges, one of the most important provinces in Anatolia is Tokat. In this respect, the Hubyar and Kul Himmet Ranges in Tokat Almus, Anşa Bacı Range in Zile and Keçeci Baba Range in Turhal are worthy of mention. As the leaders of the worshipping rituals of these ranges, the Dedes and the Zâkirs undertake the duty. Thus, the main theme of this thesis is the role and the mission that the Dedes and Zâkirs undertake over the worshippings and the societyand who perform the services in the ranges of the townships like Reşadiye, Almus, Zile, Yeşilyurt, Turhal in the vicinity of Tokat. As to be a reference to the thesis; the townships like İkitelli, Okmeydanı, Esenler and Sultanbeyli of Istanbul that have taken migration from Tokat, have been included in the "reference field/reference area" of the study. * The dhikr performer is the person who performs the dhikr within the setting of prayer and perceptioln of the tariqah Zâkir, which are the most important elements of the belief. The root of the term zâkir (dhikr performer) is "zikr" (dhikr), which in turn comes from the Arabic "zekere (vezkuru)" roots, and is performed differently in each tariqah. The understanding of "the essence of Islam" commonly esteemed by the dedes and leaders of the belief, is the basic comprehension of Alevîsm by the public. In this context, we are presenting information about the definitions of the dhikr and dhikr performer concepts within the frames of Quran, the Islam Religion and the Alevî-Bektashi belief system as well as the etymologic concepts. The dhikr performer in the Alevî-Bektashi societies is the person who narrates verbally all the persons important for this belief system, social rules, social structures, rituals and religious applications, sermons and discourses, teachings and cultural customs. He uses music in these narrations to ensure that these narrations are lasting in the mind and transferred to the future easily. However, the dede, and even the relation between the dede and the dihikr performer are as important as the dhikr performer, such that any topic of communion introduced by the dede must be followed by a song on that topic performed by the dhikr performer. That is, the dhikr performer is not the only element in the vorbal tradition. However, sometimes the positions of the dede and the dhikr performer can be assumed by one person because of some conditions. In addition to the discourse related to the formation of the Alevî-Bektashi history and the stages of this history, the narrations of the dhikr performer and the dede going back to the creation of the world have very deep meanings. In this sense, the formation of the Alevîsm history, the effects of the pre-Islamic beliefs, Anatolian stage of Islamism and its socio-cultural structures are important, because the roots of the religious leaders including Dede, Talip, Pir, Rehber and Mürşîd go back to the pre-Islamic beliefs. The dhikr performer concept that had reached the contemporary times in the past contexts of "Shaman", "Poet", "Troubadour", "Pir", "Ancestor", "Sire" and "Dede" had left their places to terms including "troubadour father", "güvende", "instrument player", "cem troubadour, "tariqah troubadour". The dhikr performer in Tokat sing songs related to all the teachings of the belief, rules of good manners, essentials of the belief and rituals and the socio-cultural structure. In this context, they handle the concepts including "Justice-Mhamed-Ali", "the Forties", "lineage of Mohamed" and "the Twelve Imams", "three Sunnahs and Seven Duties", "Cem", "Whirling", "Kerbelâ Event", "Four Doors and Forty Positions" and "Eulogy". Apart from these, examples on the positions of dede, pir, follower and companionship that constitute the organizational structure of Alevîsm can also be seen in these songs. The language of this transfer (both in daily conversations and in the written language) is Turkish like in the past. The different pronunciations and articulations that do not impair the basic structure of Turkish can also be seen. Words borrowed from Arabic and Persian languages (mostly within the rituals) are also included under the Iranian and Shiite influence, especially. Most of the poems performed by the dhikr performers have been written by the greatly respected poets called in the Alevî society as "the Great Troubadours", "the Seven Great Troubadours", "the Sevens" or "the Seven Poles". The poems are mostly written in the plain ballad, linked ballad or chained ballad forms of the ballad form written with 8 or 11 syllables. Although the zâkir music of the Tokat Region includes in its structure, just like i the generality of Anatolia, many common dialects and attitudes, it also possesses many unique factors. While these manifest commonalities and variations with the adjacent regions, they also have differing particularities within themselves. For instance regions such as Ordu, Mesudiye, Amasya and Sivas have considerable impact on both music instruments and vocal performance. The "Çamşıhı Dialect" that we see in Bektâşî djemevis and the "Çorum Bozlaks" we see in the Zile djemevi represent examples to these. Apart from these, Ordu (including Mesudiye and its villages), which borders the Reşadiye Region, bears almost close musical properties. "Baglama (an instrument with three double strings)" is the instrument used in djemevis. The Zâkirs, who play differently dimensioned and formatted instruments belonging to the Bağlama family, use usually the baglama and broken (bozuk) layout. Especially the Zâkirs of the Hubyar and its affiliated seedbeds also use the instrument named "kemani", which is literally the violin as we know it. As the playing technique, it is played on the shoulder and on the knees during vocalization. The musical types performed in djemevis are called folk song, deme, cenkleme, oneness, ascension, duvaz, duvaz-ı imam and güzelleme (a folk lyric in praise of a special person or thing). In the Tokat Zâkiri tradition, which relies on MasterApprentice relation, personally produces works of art are also included in addition to the works of art orally presented.