Ekosistem servisleri sürdürülebilirliğinde ödünleşme&sinerjinin mekânsal planlamaya entegrasyonu

Abstract

İnsan hayatının sürdürülebilirliği, "İnsanların doğadan sağladıkları soyut ya da somut fayda ve ürünlerin tümü" olarak tanımlanan ekosistem servisleri (ES'ler) ile doğrudan ilişkilidir. Gıda, tatlı su ve enerji gibi insan hayatı için elzem olan ES'lere yönelik ihtiyacın giderilmesi için yapılan müdahalelerin etkisiyle arazi örtüsü değişmekte ve doğal alanlar tahrip olmaktadır. ES'lerin sürdürülebilirliği, sağlıklı bir şekilde işleyen ekosistemlere bağlıdır ve bu sebeple, yapılan müdahaleler sonucu çevresel koşulların ve ekosistemlerin bozulması, ES'lerin sürdürülebilirliğini tehlike altına sokmaktadır. Binyıl Ekosistem Değerlendirmesi (Millennium Ecosystem Assessment - MEA) ES'lere yönelik yaygın olarak kabul görmüş bir küresel değerlendirme raporu olup, ES'ler konusunda temel bir çerçeve sunmakta ve bu çerçeveye göre ES'ler, iklim düzenleme, su döngüsü, erozyon kontrolü gibi düzenleyici; gıda, tatlı su, kereste gibi kaynak sağlayıcı; rekreasyon&eko-turizm, kültürel değerler, estetik değerler gibi kültürel nitelikte olacak şekilde farklı sınıflarda değerlendirilmektedir. Farklı sınıflarda kategorize edilseler de, birbiri ile karşılıklı ve farklı nitelikte etkileşimler gösteren ES'lerin tümünün birlikte bir bütün oluşturduğu da değerlendirilmektedir. Bu nedenle bir ES'ye yapılan müdahalenin, onunla ilişkiselliği olan diğer ES'leri de etkileyebileceğine dikkat çekilmektedir. Bir ES'ye yapılan müdahale ile o ES'den alınan faydanın artması sonucunda diğer bir ES'nin sağladığı hizmetin azalması durumunda bu ES'ler ödünleşmektedirler. Farklı bir etkileşim olarak diğer ES, bu müdahaleden artış yönünde etkileniyorsa bu ilişkisellik ES'lerin sinerjisi olarak tanımlanmaktadır. ES'lerin birbirleri ile ilişkiselliğinde müdahala edilen ES'nin; ne nicelikte, hangi yönde (artış ya da azalış), ölçek ve zamanda değişeceğinin öngörülmesi ve müdahale edilen ES'nin yanı sıra bu ES ile ilişkiselliği olan diğer ES'lerdeki değişimin değerlendirilmesi gerekliliği bulunmaktadır. ES'lerde sürdürülebilirliğin sağlanması amacıyla ES'ler ile ilgili olarak sunulan çerçeve kapsamında ödünleşme ve sinerji ilişkisellikleri, ES'lerin mekânsal planlamada kullanılmasına yönelik potansiyel taşımaktadır. Bu kapsamda, ES'lerin ödünleşme&sinerjisinin mekânsal planlamaya entegrasyonunun araştırıldığı bu araştırmada, çalışma alanı olarak İstanbul İli seçilmiştir. İstanbul'da yaşanan nüfus artışı ile arazi kullanımı/arazi örtüsü değişiminin sonucu olarak İstanbul'un ES'lerine yönelik baskı artmakta ve ES'lerin sürdürülebilirliği etkilenmektedir. Dolayısıyla bu araştırmada İstanbul için geliştirilen dört farklı senaryo üzerinden olası arazi kullanım kararlarının mevcut duruma kıyasla seçilmiş olan üç ES'yi niceliksel ve mekânsal olarak nasıl değiştireceğine yönelik değerlendirmeler yapılarak ES'ler arasındaki ödünleşme&sinerjilerin belirlenmesi amaçlanmıştır. Çalışmanın temel sorunsalının ES'lerin mekânsal planlamaya entegrasyonuna yönelik çerçevenin genişletilmesi olması sebebiyle öncelikle Türkiye'de ES'lerin mevcut yasa, yönetmelik ve planlardaki kapsamına yönelik araştırma yapılmıştır. Ardından ES'lerin hem genel çerçevesi, hem de ödünleşme&sinerji ilişkisellikleri ile mekânsal planlama süreci ilişkilendirilerek ES'lerin mekânsal planlamada nasıl kullanılabileceğine dair öneriler geliştirilmeye çalışılmıştır. Bunun yanı sıra bu öneriler İstanbul'daki mevcut planlama araçları kapsamında özelleştirilip detaylandırılarak ES'lerin mekânsal planlamaya entegrasyonuna yönelik somut önerilere dönüştürülmüştür.