Kentsel kıyı alanlarında yer alan kamusal açık alanların değerlendirilmesi: Anadolu yakası Marmara kıyı alanları - İstanbul

Abstract

Kamusal alan literatüründe kamusal alan çeşitlerinden biri de kıyı alanlarında yer alan kentsel açık alanlar olarak tanımlanmıştır. Kentsel kıyı alanlarında yer alan kamusal açık alanlar kentin ve kentlinin nefes aldığı alanlar olarak tanımlanmaktadır. Bu alanlar bulunduğu çevrenin mekânsal niteliğine ve yaşam kalitesine katkıda bulunurlar. Tarih boyunca kent ile organik ilişkilere sahip kıyı alanları sanayileşme döneminde üretim alanları, depo ve fabrika gibi tesislerle dolmuş, suyun kalitesi bozulmuş ve kentsel alanlar kıyılardan uzaklaşmıştır. Sanayileşmenin kıyıdan çekilmesi sonucu kıyı ve kentin bağlantısı tamamen kopmuş ve bu alanlar uzun süre kentin işlevsiz ve âtıl alanları olarak kalmıştır. Sanayileşme sonrası kentin yaşam kalitesini arttırmaya yönelik girişimler kıyı alanlarını tekrar gündeme getirmiştir. Bu alanların kente geri kazandırılması planlama ve mimarlık dahil olmak üzere birçok disiplinin konusu haline gelmiştir. Kentsel ölçekte organizasyon ve planlama süreçleri sonucunda bu alanlar kentlere çeşitli işlevlerde ve yeni kamusal karakterleriyle kazandırılmış ve kent yaşamının ayrılmaz bir parçası haline gelmiştir. Yeni tasarlanmış bu alanların dikkat çeken özellikleri arasında su ile etkileşimi arttıran işlevsel ve fiziksel ögeler, çeşitli sosyal ve kültürel aktiviteler, rekreasyon ve kent ile olan kuvvetli ilişkileri bulunmaktadır. Çalışma kapsamında birincil amaç İstanbul Anadolu Yakası Marmara kıyılarında yer alan kentsel açık alanların mekânsal özelliklerinin değerlendirilmesidir. Bu bağlamda öncelikle kıyı alanlarında yer alan kentsel açık alanlarda mekânsal niteliği etkileyen faktörleri, bu faktörlerin kullanıma etkisi ve kent yaşamına olumlu veya olumsuz katkısı kapsamlı bir literatür taraması ile tespit edilmektedir. Literatür taramasında niteliğe dair çalışmalar üzerinden kriterler ve değerlendirme modelleri, kıyı alanlarının tarihsel süreçte geçirdiği dönüşümler ve mekânsal özellikleri ortaya konmuştur. Mekânsal özelliklere dair belirlenen beş kriter erişim ve süreklilik, kıyı imgesi, aktivite çeşitliliği, sosyalleşme potansiyeli, kullanıcı çeşitliliği ve yoğunluğu ve güvenlik olarak belirtilmiştir. İstanbul Anadolu Yakası kıyıları geçmişte kentin sayfiye alanları ve su kenti kültürünün önemli bir parçası olmuştur. Ancak sanayileşme, göç ve nüfus artışı sonucu bu alanlar kente dahil olmuş ve sayfiye özelliklerini yitirmiştir. Günümüzde ise kıyı alanından kazanılan dolgu alanları ile bu alanlar kentin yeni kentsel açık alanları haline gelmiştir. İstanbul Marmara kıyılarında yapılan ilk gözlemlerde beş ilçenin kıyılarında (Kadıköy, Maltepe, Kartal, Pendik, Tuzla) kentsel açık alan olarak işlevlerin rekreatif ve ticaret odaklı olduğu gözlemlenmiştir. Bu bağlamda beş ilçeden beş alan seçilmiştir. Seçilen alanlar Kadıköy kıyı alanından Fenerbahçe Dalyan koyu, Maltepe kıyı alanından Orhangazi Parkı, Kartal kıyı alanında yer alan sahil parkı, Pendik sahil alanında yer alan Marintürk marina ve avm ve çevresindeki kıyı aksı, Tuzla Viaport marina ve çevresindeki kıyı alanıdır. Çalışma alanlarında mekânsal özelliklere dair kriterler kapsamında gözlem, fotoğraf, kullanıcı gözleminden yararlanılmış ve anket çalışması yapılmıştır. Kriterler bağlamında Dalyan Koyu'nun kent ve deniz ile bağlantılarının diğer alanlara kıyasla kuvvetli olduğu gözlemlenmiştir. Diğer çalışma alanlarında ise erişilebilirlik zayıftır. Erişilebilirlik ve süreklilikte kıyı gerisindeki yapılı çevrenin ve kıyının kamusal karakterinin etkisinin güçlü olduğu gözlemlenmiştir. Kıyı imgesinin en kuvvetli olduğu semt, işaret ögeleri, çeşitlilik, su ile ilişki ve okunaklılık bakımından Fenerbahçe olarak belirlenmiştir. Diğer alanlar ise zayıftır. Özellikle Maltepe ve Tuzla semtlerinde yer alan büyük ölçekli dolgu alanları ile kent imgesinde ve kimliğindeki değişim daha belirgindir. Aktivite çeşitliliği kapsamında su ile doğrudan ilişkili aktivitelerin yok denecek kadar az gerçekleştiği, su ile dolaylı ilişkili rekreatif aktivitelerin yoğunlukla gerçekleştiği, özellikle ticari karaktere sahip alanlarda ise deniz ile ilişkili hiçbir aktivitenin gerçekleşmediği tespit edilmiştir. Kullanıcı yoğunluğu ve sosyalleşme potansiyeli kapsamında yoğunluğun alanların yüksek ölçeğine rağmen kıyı sınırında ve belli aktivitelerin çevresinde toplandığı, su ile ilişkinin arttığı alanlarda ise yoğunluğun homojen dağıldığı gözlemlenmiştir. Güvenlik kriteri kapsamında kullanıcının kendini Kartal hariç tüm alanlarda güvende hissettiği tespit edilmiştir. Bu durum alanlardaki güvenlik önlemleri, bakım ve kıyı çevresindeki kentsel alan ile ilişkilendirilmiştir. Kartal'daki çalışma alanında ise kıyı çevresindeki yapıların yüksek ölçeği, sanayi alanları ve kentsel çevrenin bakımsız görüntüsü kullanıcı yoğunluğu ve güvenliğin zayıf olmasına neden olmaktadır. Sonuç olarak Anadolu Yakası Marmara Kıyıları boyunca uzanan kentsel açık alanlar genel olarak değerlendirildiğinde mekânsal özellikleri bakımından zayıf bulunmuştur. Nedenler arasında su ile olan ilişkinin, kent ile bağlantıların ve ulaşımın zayıf olması, kıyı gerisindeki yapılı çevreninin niteliği, alanların kamusal-özel ayrımı arasında sıkışmış olması bulunmaktadır.