Kültürel peyzaj alanlarının kolektif hafızadaki sürekliliğini değerlendiren bir yöntem önerisi: Kayseri Derevenk, Gesi ve Koramaz vadi yerleşimleri

Abstract

Uygarlıklar tarafından defalarca üretilen kentler, ilk kuruluşundan beri gelen tarihi birikimlerini hafızalarında saklarlar. Tarih içinde ve günümüzde çeşitli uygarlıkların yer değiştirmeleri, yayılmaları ve coğrafyadan etkilenmeleri sonucunda oluşan bu izler, kültürel peyzaj değerlerini oluşturmaktadır. Tarihsel süreç içerisinde yaşamların hayat bulduğu bu coğrafyalar, bireylerin ve toplumların davranışını ve yaşam biçimlerini etkileyen kolektif belleğin geçtiği alanlardır. Kültürel peyzajlara yaşam veren, insan ve doğanın karşılıklı etkileşimi sonucunda üretilen çevrelerde insanın doğa karşısında sunduğu katkı, o coğrafyada yere özgü değerler oluşturur. Tarihsel süreçte peyzajda yaşamış olan kültürlerin izlerini taşıyan bu değerler, günlük yaşam biçiminin oluştuğu bir sahne ve yaşamın temsil alanı olarak değerlendirilebilir. "Doğa" ve "kültür" arasındaki etkileşimle oluşan kültürel peyzajlar, kültür grubu tarafından belirli bir zamanda yaşamış veya halen yaşamakta olan topluluğun gündelik yaşamlarında sahip oldukları devingen çevrelerdir. Bu çalışma için seçilen vadi yerleşimleri, sahip olduğu coğrafik özelliklerinden dolayı getirdiği korunaklı fiziksel koşullar ve farklı etnik kökenlere sahip topluluğun kültürel etkenlerle şekillenen geçmişten bugüne insan ve doğa arasındaki ilişkiyi yansıtan kültürel peyzaj değerlerine sahiptir. Bu tez kapsamında geçen "peyzaj" kelimesi, insan ve doğanın karşılıklı etkileşimleri sonucu yapılı çevreye yansıyan kolektif hafızanın üretim sahnesi olarak tanımlanmaktadır. Sahne olarak vadilerdeki köy mahali, gündelik sosyo-mekansal etkileşimler aracılığı ile üretilen bir uzam olarak geçmektedir. Örneklem alan Kayseri kenti sınırları içerisinde Melikgazi ilçesinde yer alan Derevenk- Gesi ve Koramaz Vadileri ve içerisinde bulunan yerleşimler, Gayrimüslim – Müslüman nüfusun biraradalıklarını 20. yüzyılın başlarına kadar devam ettirebilmiş ve bunun sonucu olarak somut ve somut olmayan kültür mirası değerlerinin zenginliği açısından değerli bulunduğu için bu tezin örneklem alanını oluşturmaktadır. Geçmişten bu yana sosyal, ekonomik ve kültürel etkenler, vadilerde bulunan bu köylerin doğal ve fiziksel strüktürünün bir parçası olmuştur. Bu kırsal karakterdeki yerleşimler, çeşitli doğal, sosyo – kültürel, ekonomik, siyasi nedenlerden dolayı nüfus kaybına uğramıştır ve halen de nüfus kayıpları devam etmektedir. Bu kayıplara rağmen her yerleşim kendine özel hafızaları, eylemleri ve olayları ile geçmişe ışık tutmaktadır. Farklı kökenlere ait toplumların bir arada yaşadığı yerleşimlerde ve buna bağlı olarak oluşan hafıza peyzajları bize yerleşimlerin fiziksel olmayan zihinsel katmanlarını ortaya çıkarmakla birlikte geçmişe dönük yaşantılarla ilgili de ipuçları vermektedir. Bu ipuçlarına ulaşabilmek için bu çalışmada çeşitli yöntemsel öneriler bir arada ve ardışıl olarak denenmiştir. Derevenk, Gesi ve Koramaz vadilerinde yer alan 14 yerleşimin kültürel peyzaj değerlerinin tespit edilebilmesi ve ve bu ögelerin yaşayan hafızadaki sürekliliği veya süreksizliğinin saptanabilmesi için önerilen çoklu yöntem modeli 2 aşamadan oluşmaktadır. Öncelikli olarak veri toplama ve üretme kısmından oluşan bu çalışma sonrasında da elde edilen verilerin değerlendirme ve yorumlama kısmını içermektedir. Veri toplama ve üretme aşamasında mevcut durum analizi, hafıza düğüm noktaları analizi ve hatırlatma topografileri analizi çalışmaları yapılarak vadi yerleşimlerinin 19. yüzyıldan günümüze kadarki olan kültürel peyzaj değerlerine ulaşılmaya çalışılmıştır. Veriyi yorumlama kısmında çeşitli temsil araçları kullanılarak tanımlanan kimlik bileşenleri doğrultusunda hafıza peyzaj kimlik kartı başlığında; doğal çevre, fiziksel çevre, sosyo+ çevre ve kolektif hafıza kimlik bileşenleri olarak temsil edilmiştir. Bu çalışmadan elde edilen bulgular sonrasında her bir vadi için yaşayan hafıza peyzajı diagramında sonuç değerlendirmeleri yapılmıştır. En son olarak uluslararası deklerasyonlara, çalışma yöntemine ve alana dair kültürel peyzaj değerlerinin sürekliliğini sağlamak için öneriler geliştirilmiştir. Bu çalışmada kırsal alanlarda envanter ve yazılı belge bulunmamasından dolayı yöntem geliştirme üzerine yoğunlaşılmıştır. Bu çalışmada önerilen yöntem gerek üzerinde çalışılan vadi yerleşmeleri gerekse de benzer alanlar için özgün bir çalışmadır. Özellikle kırsal karekterdeki yerleşmelerde yapılacak ileri çalışmalarda önemli bir örnek veri seti ve yorumu sunmaktadır.

Since their first foundation, urban layers overlapping civilizations keep their historical accumulations in their memory. The traces formed due to the displacement, expansion, and influence of various civilizations in history and today constitute cultural landscape values. These geographies, where lives have come to life in the historical process, are the areas where collective memory is experienced, affecting individuals and societies' behavior and lifestyles. In environments that form the basis of cultural landscapes and are produced as a result of the mutual interaction of humans and nature, humans' contribution to nature creates unique values in that geography. These landscapes, which continue the traces of the cultures that have lived in the landscape in the historical process, can be considered a stage where the daily lifestyle is formed and the representation area of daily life. Cultural landscapes formed by the interaction between "nature" and "culture" are the dynamic environments owned by the cultural group in the community's daily life that lived or is still living at a specific time. The continuity of the cultural landscapes formed by the mutual interaction of nature and human being formed by a particular cultural group over time carries the lifelong values of each layer in our memory and their relations with their past. These relations are the factors that contain the values of integrity and authenticity of that geography and create a sense of belonging to that place. For these landscapes to be preserved and kept alive, it is necessary to grasp how the values of that geography have evolved from the past to the present with natural and environmental conditions. It is necessary to develop an approach with a sustainable conservation approach specific to the age and shaped according to the conditions and keep them alive with its cultural habitat. In this way, it will be possible to discover the values made and applied for centuries and ensure that these values are transferred from generation to generation as a living memory. The study area is located in Turkey's Kayseri province, Melikgazi District, northeast of the city. The settlements in the Derevenk, Gesi, and Koramaz valleys were chosen as the sample area for this study, according to their proximity to the center of Kayseri. The Derevenk-Gesi and Koramaz Valleys located in the Melikgazi district within the borders of the city of Kayseri and the settlements in them; it has been selected to be examined in terms of the richness of tangible and intangible cultural heritage values, where the non-Muslim – Muslim population was dense, the culture of coexistence has continued until the beginning of the 20th century. No scientific study has been found that defines the boundaries of how many villages of these valleys. Since there is no scientific, geographical framework, the borders of the valley settlements are framed based on the number of settlements mentioned in the literature. According to this framework; Germir and Tavlusun in Derevenk Valley; Mancusun, Nize, Darsiyak, Gesi, Efkere in the Gesi Valley; In Koramaz Valley, there are Ağırnas, Vekse, Ispidin, Üskübü, Turan, Büyükbürngüz and Küçükbürüngüz settlements. It is essential that the historical, natural, social, cultural, and built environments of the valley villages located in the Kayseri Derevenk, Gesi, and Koramaz valleys can be transferred to the future as a whole. To transfer cultural landscape areas to future generations, it is necessary to determine the threats and potentials of such areas and determine the principles and strategies that will ensure the continuity of the study area according to these situations. The identification of cultural landscape elements, which constitute the first stage of this study, reflects the network of relations in the 19th century when life was most intense in these valleys. The process from the middle of the 20th century to the present has been obtained from interviews and on-site observations with the village people who lived in the past or still live in the valley villages. Interviews with the village people helped to embody the traces in the memory of the landscape and gave information about what living memories are.