Biliş bağlamında mimari tasarım eğitiminde yeni pedagojiler

Abstract

Çalışma, mimari tasarım eğitimiyle, stüdyoyla ilgilidir. Günümüzde, mimari tasarım eğitiminde adı konmamış bir değişim gözlenebilmektedir. Bu değişim; meslek alanı dışındaki konuları stüdyoya dâhil eden, mesleğin yaygın tasarlama ve temsil araçları dışındaki araçları kullanan, stüdyoyu farklı şekillerde organize eden modeller üreten, farklı aktörlerin stüdyoya dâhil edildiği, stüdyoyu mekân ve zaman boyutuyla dışına taşıran, stüdyo hiyerarşisiyle oynayan vb. denemeleri içermektedir. Bu denemelerin sadece birbirlerinden ayrı ya da eşdeğer tasarlama pratiklerini değil, ama daha çok stüdyo pedagojisine dair yeni bir arayışın yönelimini ifade ettiği düşünülmektedir. Ancak, mimari tasarım eğitiminde gözlemlenen bu değişimin, yani stüdyonun yeni hallerinin, yeteri kadar tartışılmadığı da düşünülmektedir. Bu çalışma, mimari tasarım eğitiminin geçirdiği bu değişim üzerinden hareket ederek stüdyo eğitimi ve stüdyonun yeni halleri ile ilgili tartışmalara katkı koymayı hedeflemektedir. Mimari tasarım stüdyolarında gözlemlenen değişimin; özünde, eleştiri temelli, öğrencinin kendi tasarımcı mimar kimliğinin inşasına olanak veren –dolayısıyla öğrenci merkezli– ilerici bir eğitim geleneğini yaratmaya çalışan bir arayışın denemeleri olarak, yalnızca mimarlığın kavramları ile okunmasının ötesine geçerek, eğitime, psikolojiye, felsefeye, siyasete, üretim ilişkilerine ve tüm bunların oluşturduğu tarihsel yapı içinde okunması gerekmektedir. Belirtildiği gibi günümüzde mimari tasarım eğitiminde bir değişimden bahsedilmektedir. Mimari tasarım eğitimi araştırmalara yaklaşık yarım yüzyıllık bir zaman dilimi içinde konu olmuş ve günümüze dek farklı yönleriyle ve farklı yaklaşımlarla incelenmiştir. Eğitimdeki bu değişim de şüphesiz bu alandaki pek çok araştırmaya konu olmuştur. Ancak bununla beraber stüdyo eğitiminde günümüzde gözlemlenen bu değişimin genel ve özel olarak sınıflandırılabilecek kimi kısıtlar ve eksikliklerden yeteri kadar tartışılamadığı da düşünülmektedir. Stüdyo eğitimine yönelik araştırmalarda gerek tartışma ortamlarının kısıtlarından yaygın bir tartışma zemini bulunmaması gerekse araştırma olanaklarının kısıtlarından kapsamlı araştırmaların sayıca çok az oluşları gibi alanın geneline dair eksiklikler karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışmanın şekillenmesinde ise özellikle mimari tasarım eğitimindeki değişimi, stüdyoda karşılaşılan yeni modelleri ve uygulanan denemeleri konu alan çalışmalarda görülen eksiklikler öne çıkmaktadır. Bunlar: (1) Stüdyo eğitimindeki değişimi konu alan çalışmalarda bu değişim mesleğin güncel değişimiyle gerekçelendirilmekte ve stüdyoda uygulanan yeni modeller mimarlık mesleğinin güncel durumu ile ilişkilendirerek tartışılmaktadır. Bu şekilde eğitimle ilgili tartışmalar mesleğin kavramları içinde ve mesleğin gereksinimleri üzerinden yürütülmektedir. (Oysa stüdyo eğitimindeki değişimin öncülleri eğitim anlayışımızdaki değişime dayanmaktadır.) (2) Stüdyo eğitimi ya benimsenen eğitim modeli üzerinden kuramsal boyutuyla ya da stüdyoda yapılan işler üzerinden pratik boyutuyla tartışılmaktadır. Kuramsal boyutta yürütülen tartışmalarda stüdyoda ne olup bittiğine yer verilmezken, pratik boyutta yürütülen araştırmalarda ise eğitim ortamında yapılan işler stüdyo yürütücüsünün tercihleri doğrultusunda belirlenen kişisel denemeler olarak karşımıza çıkmaktadır. (3) Günümüz stüdyo eğitiminde öğrenciyi merkeze alan söylemler öne çıkmakta ancak tartışmalarda kullanılan genel yöntem dönem sonunda üretilen tasarım ürününün yürütücü tarafından yorumlanıp değerlendirilmesi üzerinden öğrenci yerine yürütücüyü ve sonuç ürünü merkeze almaktadır. Bu eksikliklerden hareketle çalışmanın yaklaşımı ve amaçları şu şekilde açıklanabilir. a. Mimari tasarım eğitimi alanında gözlemlenen değişim: yeni bir bilgi üretim modeli olarak eğitim anlayışımızdaki değişim olarak, b. Eğitim alanından tartışmak, uygulamaya ve kurama beraber bakmayı gerektirir, stüdyo eğitimi söz konusu olduğunda bu birliktelik daha da önem taşımaktadır. c. Bu yeni bilgi üretim modelinde uzun vadeli ve farklı bilişsel becelerin geliştirilmesini ön plana çıkartmaktadır. Bunun için uzun vadeli dönüştürücü etkileri üzerinden tartışmak önemlidir. Ancak tasarım eğitimi alanında kullanılan bilişsel modeller bu süreçleri kapsamamaktadır. Dolayısıyla ilk adım olarak bir model oluşturulması hedeflenmiştir. Stüdyonun geçirmekte olduğu değişime dair tartışmalara yönelik yukarıda sayılan sorunlardan hareketle bu çalışma, mimari tasarım eğitimimin yeni hallerine yönelik tartışmalara katkı koymayı hedeflemektedir. Çalışmada mimari tasarım eğitimi, öğrenci tasarımcının tasarım bilgisini ve tasarımcı kimliğini oluşturma süreci olarak ele alınmaktadır. Bu şekilde ele alındığında tasarım eğitimi çok boyutlu ve çok mekânlı bir süreçtir. Bundan kasıt şudur: Tasarım eğitimi çok boyutludur, çünkü mimari tasarım eğitimi sadece mimarlık meslek alanına ilişkin konularla sınırlı değildir, dünyaya, topluma, insana ve nesneye ilişkin pek çok başlık tasarımla ilişkilendirilebilir. Aynı zamanda tasarım eğitimi çok mekânlıdır, çünkü kişinin tasarım eğitimi sadece 'okul' ile sınırlı değildir, okul dışı aktiviteler, ilgi alanları kişinin kişisel gelişimi de yine kişinin tasarım eğitiminin önemli birer parçasıdır. Ayrıca bunlara ek olarak; eğitim, politik bir mesele olarak da ele alındığında; ülkenin eğitim ve bilim politikası, toplum yapısı, öğrencinin okul öncesi birikimi, sosyo-kültürel arka planı gibi kişisel, toplumsal, siyasal etkenleri de eğitimin dolaylı/dolaysız formel olmayan belirleyenleri olarak sayabiliriz. Böyle bir bütünün sınırlı bir çalışmayla ele alınması mümkün değildir. Ayrıca mimari tasarım eğitimi, mimarlık eğitiminin içindeki en önemli yere sahip olmakla birlikte mimarlık eğitiminin bütününü oluşturmaz. Aynı şekilde çalışma, mimarlık eğitimi içinde yer alan diğer derslerin stüdyo eğitimi ile ilişkisini yok saymamakla beraber, bu alanları çalışma kapsamının dışında tutmaktadır. Mimari tasarım eğitimi içindeki enformel durumları bilişsel bir yaklaşımla inceleme kaygısında olan bu çalışmada, öğrenci açısından bakıldığında farklı öğrenme biçimleri, farklı zeka türleri vb. gibi bireysel farklılıklara da yer verilmemektedir. Yukarıda sayılan tüm bu etkenler, mimari tasarım eğitiminin yürütücüleri için dokunul(a)maz alanlarıdır ve çalışmanın bağımsız değişkenlerini oluştururlar. Çalışmada bu etkenlerin varlığı kabul edilmekte olup çalışma kapsamının dışında tutulmuştur. Tezde ortaya konan hipotez, mimari tasarım eğitiminin yeni hallerinin öğrencinin tasarımcı mimar kimliğini oluşturma süreçlerine uzun vadeli katkılar sağladığı ve bu etkilerin tartışılabilir bir zemin olduğu görüşünden hareketle mimari tasarım eğitiminin yeni hallerinin öğrenci tasarımcıda farklı farkındalık kanalları oluşturduğu (tasarımcı mimar kimliğinin bir parçası olarak) ve stüdyoda yapılan işlerle öğrenciyi farklı zihin durumlarına (dolayısıyla farklı düşünme biçimlerine) soktuğu ve bunların da tasarımcı kimliğin oluşmasına (tasarlama biçim ve yordamlarının gelişmesi bağlamında) katkı koydukları yönündedir. Eğitim mimari tasarım kimliğinin oluşum süreci, buradan hareketle (a) mimarlığa dair kavrayış geliştirme olarak farklı farkındalık alanlarını beslediği ve (b) tasarlama yordamlarına dair farklı düşünme ve bilme biçimleri olarak farklı zihin durumlarını geliştirdiği görüşünden hareket etmektedir. Çalışma bu farkındalık alanlarının oluşması sürecinde üst-bilişsel yapıların ve farklı düşünme ve bilme biçimleri olarak öğrenciyi bir takım zihin durumlarına soktuğu görüşüyle ilerlemektedir. Bu bağlamda çalışmada özellikle incelenen konu ise, farklı merak ve kaygıların yaratılarak eğitim süresince karşılaşılmış olan farklı stüdyo modelleri ile oluşmaya başlayan farkındalık alanlarının kişinin zihinsel ilişkilendirme ve sıçrayışlar ile evrimi olmuştur. Mimari tasarım eğitiminde gözlemlenen değişim, (öğrencinin geçirdiği bilişsel süreçler bağlamında) stüdyonun uzun vadeli hedeflerinin/çıktılarının tartışılabildiği bir zemine ihtiyaç duymaktadır. Bu yolda çalışmada izlenen aşamaları (ve çalışmanın kurgusunu) şu şekilde açıklamak mümkündür: (1) Konu ile ilgili kuramsal alanların incelenmesi ve oluşturulan teorik altyapı üzerine tez konusu çerçevesinde geliştirilen (kurucu fikirlerin) düşüncelerin kurgulanması; (2) Kuramsal altyapının sentezi üzerine yapılandırılan ve bir "hipotez" veya "açıklayıcı model" olarak nitelendirilebilecek kavramsal yaklaşımın ortaya konması; (3) Kavramsal yaklaşımının gerçekliğinin sınanmasının yanı sıra önerilen modeli geliştirici yeni ipuçları elde etmek amacı ile bir alan çalışmasının gerçekleştirilmesi; (4) Alan çalışmasından elde edilen sonuçlar ışığında, genel olarak ortaya konan yaklaşımın değerlendirilmesi ve varılan sonuçların tartışılması.