Kamu konut yatırımlarının ekonomik ve mekânsal etkisi (TOKİ örneği)

Abstract

Konut piyasasını makroekonomik ve mikroekonomik açıdan önemli etkiler yaratması, arz ve talep olgusu ile değişik ve çok çeşitli özelliklere sahip olması nedenleriyle heterojen mal ve hizmetlerden oluşan bir piyasa olarak tanımlayabiliriz. Gayrimenkul ve konut piyasaları ülkeler, bölgeler ve bireyler için önemlidir. Konut piyasalarının karmaşıklıkları göz önüne alındığında, kamu kaynaklı toplu konut çalışmalarının geniş bir yelpazede farklı modeller kullanması şaşırtıcı değildir. Ülkemizde kentler arasında yaşanan göçler, afet riski, konut stokunun niteliği ve hane halkı oranınında küçülme olması gibi farklı nedenlerden dolayı konut ihtiyacı artmaktadır. Ayrıca, nitelikli, dayanıklı, ulaşılabilir, ekonomik olarak uygun, sosyal ve teknik hizmetleri sağlanmış konut ve konut çevrelerine de ihtiyaç duyulmaktadır. Dünyadaki örneklere benzer biçimde, ülkemizde de konut gereksinimini çözebilmek için kamu eliyle ya da desteğiyle en çok rağbet gören uygulama toplu konut şeklindeki üretim modeli olmuştur. 2002 yılı sonrasında kendisine yüklenen ekonmik ve hukuksal yetkilerle konut politikalarının şekillenmesinde en önemli aktör konumuna gelmiş olan TOKİ, 17 Mart 1984 tarihinde konut ile kentleşme problemlerine ilişkin çözüm üretmesi amacıyla özerk bir kamu kuruluşu olarak kurulmuştur. Neoliberal ekonomi programı kapsamında oluşturulan konut politikaları planlama süreci, tasarım, yapım süreci ve bunlarla ilgili mevzuat ile kentsel mekânı şekillendirmektedir. 2003 yılı itibariyle yerel yönetimlerin yetkisinde olması gereken kentleşme, kentsel mekânın geliştirilmesi gibi görevlerin TOKİ eliyle merkezi yönetimin üstlenmesi önemli bir politika değişikliğidir. Literatürde, kamu tarafından gerçekleştirilen ekonomik faaliyetlere yönelik kamu ve büyüme konulu tartışmalar genel olarak, kamusal yatırımlar ile ekonomik büyüme arasındaki ilişki üzerine odaklanan çalışmalar olarak ortaya çıkmaktadır. Barro (1991), kamu tüketim harcamalarının ekonomik büyüme ile ters yönlü bir ilişki içerisinde olduğunu belirtirken, Alexiou (2009) ise, ekonomik büyüme üzerinde kamu harcamalarının pozitif etkilerinin önemli düzeyde olduğunu belirtmektedir. Kamu yatırımlarının etkisi sonucu bölgenin ve kentin kalkınması, gelişimi olmakta ve bu durum kentlerin çekim merkezi olmasını sağlamaktadır. Kentsel alanlarda altyapı ve teknik donatılara, ulaşım ve haberleşme hizmetlerine, eğitim ve sağlık gibi sosyal donatılara erişim olanağı kentin yaşam kalitesinin artmasını sağlayacağından, bu durumun kentlerdeki göçün azalmasına da etki etmesi muhtemeldir. Bölgesel kalkınma, fiziksel sermaye, beşeri sermaye ve iş ortamı arasındaki etkileşime bağlıdır. Hangi faktörlerin bölgelerin daha üretken ve rekabetçi hale gelmesiyle sonuçlanacağını ayırt etmek, bölgelerin gelecekteki refahını sağlamak, yatırımları çekmek ve istihdamı sağlamak için çok önemlidir. Eğitim düzeyi önemli bir kolaylaştırıcı faktördür. Altyapıya yapılan kamu yatırımlarının bölgesel büyüme üzerinde olumlu bir etkisi varken eğitim düzeyi yüksek olduğunda bu durum daha güçlüdür. Bölgesel performanstaki belirleyici faktörlerin, politika oluşturma ve uygulamaya yönelik sektörler arası bir yaklaşımın önemini vurgulayarak karşılıklı olarak birbirini güçlendirdiği görülmektedir. Ayrıca beşeri sermayeye ve altyapıya yapılan yatırımın etkilerinin ortaya çıkmasının yaklaşık üç ila beş yıl olduğu belirtilmektedir (Url.1). Kamu yatırımlarının değerlendirilmesinde ekonomik analizlerin yanında, fiziksel, sosyal ve çevresel etkileri ile birlikte mekânsal boyutun da dikkate alınması gerekmektedir (Amidu ve diğ., 2016). Bu doğrultuda, her proje, politika, program, plan vb. süreçlerin bazı etkileri vardır. Bir eylem varsa, bu eylemin bazı sonuçlarının olacağı beklenmektedir. Bu sonuçlar etkiler olarak tanımlanmaktadır. Etkiler olumlu ya da negatif etkiler şeklinde ortaya çıkabilir, araştırmacılar bu açıdan gözlemler, analiz ederek değerlendirmekte ve sonuçları yorumlamaktadır. Kentlerin büyümesi ile konut ve altyapı gereksinimi, inşaat sektörünün faaliyetleri için talep artışı yaratmaktadır. İnşaat yatırımlarının kültürel, ekonomik, sosyal ve fiziksel boyutları ile kentlerin gelişimine katkı sunduğunu gösteren araştırmalar mevcuttur. Konut üretimi aynı zamanda inşaat sektörü ve konut piyasası başlıkları altında yer almaktadır. Konutun üretimi, hem kamu hem özel sektör aracılığıyla yapılabilmekte olup, nitelik ve yapım biçimleri ülkelerin politikalarına göre şekillenmektedir. İnsan yaşamında en geniş ve yoğun kullanılan konut, farklı disiplinlerin de araştırma konularından birisidir. Bu çalışmada, kamu konut yatırımı olarak konut üretiminin illerdeki ekonomik ve mekânsal etkisinin 2002 yılından sonraki süreçte TOKİ üzerinden incelenmesi amaçlanmaktadır. Bu çalışma ile, Türkiye'nin özellikle 2004-2018 döneminde kamu eliyle yürütülen konut ve konut yerleşimleri politikaları doğrultusunda uygulamaya geçen kamu kaynaklı büyük konut yatırımlarının iller üzerindeki etkisi makro, mezo ve mikro seviyede analiz edilerek, ekonomik ve mekânsal etkilerinin anlaşılması hedeflenmektedir. Araştırma örneklemi, 2004-2018 dönemi için makro düzeyde Türkiye'nin 81 ilini, mezo düzeyde Türkiye il gruplarına kent nüfusları üzerinden Zipf Kanunu kapsamında çerçevesinde belirlenen büyükşehir olmayan iller arasında seçilen 14 ili, mikro seviyede Erzincan Merkez ilçe üzerinde yapılan çalışmaları kapsamaktadır. Bu tez çalışmasında, makro düzeyde 81 ilde TOKİ konut yatırımının ekonomik ve mekânsal etkisi panel veri ile regresyon analizi yöntemiyle incelenmiştir. Çalışmadaki bazı bulgulara göre, kamu yatırımlarının analize dahil edilen illerin gayri safi yurtiçi hâsılalarının üzerinde anlamlı etkileri olduğu, TOKİ'nin ise etkisinin olmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Mezo düzeyde yapılan analiz sonucundaki araştırma bulguları, kamu konut yatırımı olarak TOKİ'nin kentlerin ekonomik kalkınmasına bir etkisi olmadığını göstermektedir. Mikro seviyede ise, TOKİ'nin incelenen bölge olan Erzincan Merkez ilçesinde sadece deprem, afet ya da sosyal konut uygulaması sağladığı, ekonomik anlamda doğrudan etkisinin olmadığı ve mekânsal olarak da kentin gelişimine olumlu olduğu kadar olumsuz etkiler de yarattığı sonucuna ulaşılmıştır.