Ankara kırsalında bir modernleşme sahnesi: Çubuk barajı mesire alanının peyzajı ve yapılarının mimarisi

Abstract

Türkiye Cumhuriyeti kuruluş yıllarında, çağdaşlaşma ve milliyetçilik üzerine temellenen hedeflerinin gerçekleşmesinde fiziksel çevrenin etkisinin bilincindedir. Ülkenin modern bir görünüme ve içeriğe sahip olması için yeni başkentte ve sonrasında Anadolu'nun tamamında düzenli kent yaşamı ve sağlıklı altyapıların mevcudiyeti birincil öneme sahip olmuştur. Hastalıklarla mücadele eden, tarımsal faaliyetlerin aksadığı Ankara'da acilen çözülmesi gereken su sorunu Çubuk Barajı projesini gündeme getirmiştir. Baraj ve yapıları Türkiye'nin modernleşme projesi kapsamında, yönetici kadronun Ankara'nın su işleri için çağı yakalayan bir altyapı sistemi sağlanması hedefi üzerine inşa edilmiştir. Kompleks gazinosu ve çevre düzeniyle kentin yeşil alan ihtiyacını karşılarken, kentlinin Batılı eğlence pratiklerini öğrenebileceği kamusal bir ortam sağlamıştır. Ayrıca son teknolojiye sahip teknik yapıları sayesinde devletin en önemli mühendislik başarısı olarak görünür haldedir. Cumhuriyet'in başkenti için kapsamlı bir baraj kompleksi kurulması, devletin yeni kimliğini somutlaştırarak iktidarın, kalkınmanın ve modernliğin sembolü olmuştur. Çubuk Barajı ve yapılarını konu alan bu tez çalışması alanın kentle kurduğu ilişki ve inşa sürecini, Ankara'nın altyapı çalışmalarındaki ve gündelik yaşamındaki rolünü, Su Süzgeci Tesisi ve Baraj Gazinosu'nun Avrupa çıkışlı eğilimlerle ilişkisini irdelemektedir. Ayrıca plaj tasarımının, barajın çevre düzenlemesinin incelenmesi ve yapıların yeni Cumhuriyet'in övünç nesnesi olarak görselleştirilmesi üzerinde detaylı bir inceleme yapmaktadır. Baraj odaklı çalışmalarda (kaybedilmiş) modern endüstri mirası Su Süzgeci Tesisi, baraj alanının peyzajı ve mimarları nispeten arka planda kalmıştır. Çalışma baraj ve yapılarının rejimin modern anlayışını yansıtan farklı yönlerini mimar ve üstlenicileri ile bir arada işlemiştir. Tez, konu ile ilgili yazılı ve görsel envanterin incelenip değerlendirilmesi sonucunda hazırlanmıştır. Kullanılan arşivler temel olarak Başbakanlık Cumhuriyet Dönemi Arşivi, Bayındırlık Bakanlığı arşivi, Théodore Leveau'nun Centre D'archives D'architecture Contemporaine'deki (Çağdaş Mimarlık Arşiv Merkezi) kişisel arşivi ve Hochtief Firması arşividir. Leveau'nun kişisel arşivi ve Hochtief firması arşivi net ve anlaşılır özgün çizimlere ulaşılmasına olanak sağlamıştır. Ayrıca bu arşivler sayesinde baraj kompleksinin tasarımcılarının Türkiye Cumhuriyeti'ne katkıları açığa çıkmış, yerleşkeler hakkında yeni verilere ulaşılabilmiştir. Tezin ikinci bölümü bağlamın anlaşılması amacıyla başkentin şehirleşme sürecini ele almaktadır. Üçüncü bölümde Çubuk Barajı Ankara'nın su ve yeşil ihtiyacı bağlamında değerlendirilmektedir. Dördüncü bölümde Baraj alanındaki yapılar ve peyzaj ulaşılan orijinal çizimler ve Théodore Leveau'nun kent parkı anlayışı üzerinden incelenmiştir. Modern eğlence pratiklerinin yaygınlaştırılmasında öncü niteliğe sahip olan Baraj Gazinosu'nun rolünü anlamak için dönemin Ankara eğlence mekanları ve gazinoları ele alınmıştır. Özellikle kadının sosyal hayata katılımının göstergesi olan ve uluslararası mimari estetiği yansıtan Baraj Gazinosu, Leveau'nun mimari anlayışı doğrultusunda dönemin kimliği ile ilişkilenmektedir. İnşa edilen köşk idare binası olarak kullanılmıştır. Yapının mimarı ve özgün planlarına ulaşılamamıştır. Bu nedenle yapı özellikle elde edilen görseller ışığında incelenmiştir. Başkentte bir plaj tasarlama fikri kurucu kadronun modernleşme hedefi bağlamında önemli atılımlardandır. Literatürde Çubuk Barajı'nda inşası öngörülen plaja dair herhangi bir değerlendirmeye rastlanmamıştır. Tez çalışmasında plaj tasarımı Leveau tarafından 1936 yılında çizilen 1:500 ölçekli vaziyet planı ve perspektif ile 1937 yılında çizilen 1:200 ölçekli planlar üzerinden tartışılmıştır. Tezin beşinci bölümünde barajın arıtma tesisi Su Süzgeci (Filtre İstasyonu) Binası ve üstlenicisi Alman Hochtief Firması incelenmektedir. Firma özellikle 1930'lu yıllarda Türkiye'nin farklı şehirlerinde fabrikalar ve endüstri yapılarının inşaatını üstlenmiş, Almanya ile güçlü ekonomik ilişkiler kurulmasında rol oynamıştır. Çalışmada Hochtief firması ve Türkiye'deki faaliyetleri, Su Süzgeci tesisinin konumu, inşası ve açılışına yer verilmiştir. Aynı zamanda yapının mimari ifadesi yeni Türkiye ve Avrupa merkezli üslupla birlikte ele alınmaktadır. Baraj ve yapıları Cumhuriyet rejiminin görsel hafızaya işleyen başlıca mimari tanıtım ve propaganda nesneleri arasındadır. Tezin altıncı bölümü Baraj ve Su Süzgeci'ni bu kapsamda değerlendirmektedir. Yerli ve yabancı kitap, gazete, dergi vb. yayının yanı sıra kartpostal, posta pulu gibi çeşitli dolaşım nesnelerinde de baraja rastlanmaktadır. Son bölümde baraj ve yapılarının bu şekilde "ikonik" bir nesne olması üzerinde durulmaktadır. Tüm kapsamlar ele alındığında baraj ve yapılarının kalkınan Türkiye'nin en başarılı göstergelerinden biri olduğu söylenebilmektedir. Dönemin kimliği, hedefleri ve yapım süreci, aktörlerinin etkileri ile Baraj uluslararası nitelikli bir komplekstir.