Disiplinlerarası zeminde eleştirel mekânsal pratiklerin denemeci açılımları: Mimari deneme filmi

Abstract

Günümüz mimarlık ortamı, mimarlığı geleneksel yapı üretme pratiğinden öte, bir düşünme ve algılama biçimi olarak gören, eleştirel tartışmalar üreten bir ortamdır. Geçtiğimiz yüzyılın son çeyreğinden bu yana, mekânsal pratiğe radikal, eleştirel ve disiplinlerarası bir yaklaşım geliştirilmesi mimarlık tartışmalarında üretken bir alan açmıştır. Mimarlık ve mekân artık doğrudan maddi olarak üretilen bir mekanizma değil, zaman-mekân-toplumsallık içerisinde kendini var eden, belleği ve potansiyelleri olan bir nesnedir. Mekânı objektif bir çerçeveden ele almak ve onu anlamlandırırken tanımlı yöntemleri kullanmak, çoğu zaman gündelik ve öznel olanın algılanışını yok sayarak mekânı düzleştirmekte, ufak ve değerli nüansları yok edebilmektedir. Mimarlığa dair geliştirilen bu eleştirel bakışlar, mekânın çoklu bakışlarla nasıl okunabileceği veya bu okumaları yapabilmek için ne şekillerde konumlanılabileceğiyle ilişkilenir. Tez çalışması, disiplinlerarası çalışmalar aracılığıyla mekâna bakışın çoklu ve eleştirel yönlerini üreten pratiklere duyulan bir merakla başlar. Bu kapsamda sinematografik teknik ve yöntemler, mekâna bakışın bir aracı olarak konumlandırılır. Özellikle geçtiğimiz yüzyılın etkili araçlarından biri olan "montaj" kavramı, yeni bir zaman-mekânsal açılım sunma potansiyeli bakımından önemli görülür. Bu noktadan hareketle film tarihi ve kuramına mimarlık disiplininin filtresinden bakılan süreç içerisinde, çalışmanın kapsamı "deneme filmleri" olarak tanımlanan alana doğru daralır. Özellikle kentsel ve mimari mekânı sıklıkla ele alarak kapsamlı ve çoklu bakışlar sunan, montaj tekniğini geleneksel sinemadan farklı bir şekilde yorumlayan bu filmlerin, mekâna bakışın eleştirel bir yöntemini sunabileceği düşünülür. Mekânın sosyal teorinin alanında değerlendirilmeye başlandığı süreç ve bu sürecin mimarlık disiplininde gerçekleşen yansımaları, mekâna bakışın alternatif bir pratiği olarak konumlandırılan deneme filmleri ve onun denemeci pratikleri için uygun bir zemin sağlar. Bu kapsamda tez çalışmasının teorik zemini, eleştirel mimarlık olarak tariflenen alanın kuramsal çerçevesini çizmeye yönelik bir literatür taraması ve eleştirel bir olasılıklar alanı olarak görülebilecek denemeci düşünce çerçevesinde iki basamaklı olarak şekillenir. Eleştirel teorinin tartışma düzlemi ve 1960'lı yılların getirileriyle şekillenen, sosyal ve beşeri bilimlerdeki post-yapısalcı paradigma değişimi, bilim insanlarının maddi dünya, faillik, nesnellik ve mekân kavramları hakkındaki varsayımlarını yeniden şekillendirmiştir. Mekânın algılanışı ve ifadesi, derin ve kavramsal bir rönesanstan geçerek, çeşitli disiplinlerin konusu haline gelmiştir. Konum ve bağlam verileri öne çıkarak, mekânın farklı tarihselliklerin, kültürel verilerin ve insan ilişkilerinin üretimi ile ilişkili bir sosyal strüktür olduğu düşünülmeye başlanmıştır. Mekânın sosyal teorinin alanında değerlendirilmeye başlandığı, 'mekânsal dönüş' olarak adlandırılan bu süreç, toplumsal mekânın inşası ve dönüşümü bağlamında, zamanın ve toplumsal yaşamın rolüne dikkat çeker. Henri Lefebvre'in üç momentli toplumsal mekânı ve Edward Soja'ya ait (1996) triyalektik mekân yorumları, düalist yaklaşımlar sonucu oluşan dikotomik kavramların ve algılayışların karşısında konumlanan, çoklu bakışları odağa alan kapsamlı bir mekânsal bakış açısı meydana getirir. Aynı zamanda normların ve varsayımların ötesine geçen, farklı görme biçimlerini ve potansiyel gelecekleri arayan, "öteki"ne ve sıradan olana bakmaya çalışan bir bakış açısı yaratır. Kökenleri eleştirel teoriye uzanan ve çağdaş mimarlık tartışmalarında önemli bir alanı kaplayan eleştirel mimarlık tartışmaları ve eleştirel mekânsal pratikler, sanatın mimarlık alanında konumlanışını ele alan yaratıcı ve üretken bir alandır. Bu pratikler Edward W. Soja'nın (1989/1996/2014) dikkat çektiği "mekânsal dönüş" nosyonu çevresinde şekillenen ve söz konusu post-yapısalcı paradigmanın mimarlık disiplinindeki yansımaları olarak görülebilir. Çeşitli disiplinlerin önerdiği bakış açıların üst üste düştüğü, mimarlığın ve mekâna dair bilginin farklı açılardan sorgulanmaya açıldığı disiplinlerarası zemin, çalışmanın ele alındığı eleştirel mekânsal pratiklerin alanını tarifler. Mimarlığın eleştirel bakışları, mimarlığı çağın kültürel üretimleriyle birlikte ele alır. Kültürel üretimler, birden fazla disiplini ve anlayışı kapsayan alanlardır. Bu bağlamda disiplinlerarası bir zeminde üretilirler. Mimarlık disiplini de bu anlayışları tek potada eritmesi ve kendi bünyesinde bir araya getirerek bir sonuç ürüne dönüştürmesi anlamında disiplinlerarası bir üretimdir. Eleştirel mimarlık pratikleri, disiplinlerarası zeminde tasarım ve eleştiri arasında bir ara alanı işaret eder. Bu bağlamda, disiplinlerarasılık, mekâna yöneltilen eleştirel bakışların üretim zeminini oluşturur ve mimarlık disiplininin ideolojik aygıtlarını ve yerleşik normlarını sorgulamaya açan entelektüel ve yaratıcı bir üretim alanı olarak görülür. Tez çalışması, kökenleri eleştirel teoriye uzanan ve çağdaş mimarlık tartışmalarında önemli bir alanı kaplayan eleştirel mimarlık alanının açtığı yaratıcı bağlama yerleşerek, Jane Rendell'ın (2006) eleştirel mekânsal pratikler olarak adlandırdığı disiplinlerarası pratiklerin içinde alternatif ve eleştirel bir araştırma alanı sunmayı hedefler. Mekâna dair niteliklerin anlaşılmasında ve tartışılmasında denemeci düşüncenin disiplinlerarası ve hibrit yapısı eleştirel mekânsal pratiklerle ilişkilendirilir. Denemeci düşünce ve mimari deneme filmlerinin, edebi kökenlerinden fotoğrafa, oradan sinema çalışmalarına ve çeşitli çağdaş formlara evrimi bağlamında disipliner ortamları ele alan tez çalışması, denemeci düşünce aracılığıyla mekânın üretim ve yorumlanma yolları tartışmaya açar. Rendell'ın (2006), Edward Soja'ya ait (1996) "mekân, zaman ve toplum" üçlüsünden yola çıkarak tanımladığı; "mekânsal, zamansal ve toplumsal" olarak belirlenen eleştirel mekânsal pratiklerin triyalektik açılımı, denemeci düşüncenin eleştirel mekânsal pratikler içerisindeki varlığını araştırmak için bir dayanak noktası olarak ele alınır. Bu triyalektik açılım aynı zamanda tez çalışmasının metodolojik altlığını oluşturur. Denemeci düşüncenin potansiyellerini ve eleştirel yapısını açmak için, ilk defa Penolope Haralambidou (2015) tarafından deneme filminin bir alt-türü olarak teorize edilen, mimari tasarım, teori ve film arasındaki sınırlarda yer alan melez bir tür olan "mimari deneme filmleri" araçsallaştırılmaktadır. Tez çalışmasının metodolojisi, araştırma kapsamında seçilen üç mimari deneme filminin, eleştirel mekânsal pratiklere ait triyalektik model üzerine düşürülmesi ve bu model üzerinden okunması yoluyla oluşturulur. Eleştirel mimarlık ve denemeci düşüncenin çerçevelediği iki teorik alanın üst üste düşürülmesi ile oluşturulan pratik alanı denemeci düşüncenin eleştirel mekânsal pratiklerin alanındaki varlığını test eder. Bu kapsamda triyalektik model üzerinde incelemek için seçilen mimari deneme filmlerinin ilki fiziksel mekânı ele alır, ikincisi mekânın temsili ile ilişkilenir ve üçüncü örnek ise izleyici ile diyalog kuran ekran mekânını dönüştürür. Filmlerden ilki, Fransız Yeni Dalga sinemasının önemli yönetmenlerinden biri olan ve 2000 sonrası yıllara kadar filmler üreten Agnés Varda ile kamusal alandaki siyah beyaz fotoğraf müdahaleleriyle tanınan Fransız sokak sanatçısı JR'ın, birlikte Fransız kırsalını dolaşarak, yolda karşılaştıkları mekânlar ve insanlar üzerinden gerçekleştirdikleri enstalasyonel yaklaşımların denemesi olan 2017 yapımı "Mekânlar ve Yüzler" isimli filmdir. İkinci film, California Sanat Enstitüsü'nde film çalışmaları profesörü olan Thom Andersen'in, 169 dakikalık süresi boyunca, büyük bir kısmı 200'den fazla filmin kırpılmış sahnelerinden oluşan ve Los Angeles kentinin film endüstrisi tarafından sunulma ve pazarlanma şeklini eleştirmeye girişen bir film-denemesi olan "Los Angeles Kendini Oynuyor" isimli 2003 yapımı filmidir. "Deja vu: Resnais'nin Marienbad'daki Geçen Yılı Yeniden Sahneleniyor" (Déjà vu: Restaging Resnais's Last Year at Marienbad) isimli üçüncü örnek ise, Penelope Haralambidou'nun bir filmi yeniden sahneleme denemesidir. Bu yeniden sahneleme işi, Fransız Yeni Dalga sinemasının önemli yönetmenlerinden biri olan Alain Resnais'nin "Geçen Yıl Marienbad"da isimli filmini bir enstalasyona dönüştürür. Tez çalışması kapsamında eleştirel mekânsal pratiklerin alanında tartışmaya açmak üzere seçilen bu üç film, Jane Rendell'ın (2006) triyalektik modeli aracılığıyla okunur ve mekânsal, zamansal ve toplumsal açılımların farklı odak noktalarında tartışmaya açılır. Üç açılımın her birinde farklı noktalara temas ederek farklı soruları soran bu üç film, denemeci düşünceyi ve mimari deneme filminin mekânsal eleştiri üretme potansiyelini araştırır. Mekânsal açılım, yer, arsa ve mekân kavramları hakkındaki tartışmalardan yola çıkar ve yeri ilişkisel ve bağlamsal bir yapı olarak ele alır. Bu bağlamda ilk film, "fiziksel mekân, mekânsal eleştirinin aracı olabilir mi?" sorusunu sorar. İkinci film, filmsel mekânın (temsilin), mekânsal eleştirinin aracı olup olamayacağını sorgularken, üçüncü film, sinema ekranının mekânının bir eleştiri aracı olma potansiyelini araştırır. Filmler, zamansal ve toplumsal açılım bağlamlarında da farklı odak noktalarına yerleşerek farklı soruları sorarlar. İlk film, insanların ve mekânların, anıları, geçmişi ve belleği nasıl paylaştıklarını araştırır. İkinci film, "filmsel mekân çok katmanlı bir zamansallık sunabilir mi?" sorusunu sorar. Üçüncü film ise zamanın mekânsallaştırılma denemesini yapar. Toplumsal açılım bağlamında ilk film, "yer ile ilişkili kimliklerle karşılaşmalar"ın nasıl bir eleştirel mekânsal pratik üretme potansiyel taşıdığını sorar. İkinci film, "fiziksel olmayan mekânda (filmsel mekânda) yapılan psikocoğrafik ve toplumsal bir keşif mekânsal eleştiri üretebilir mi?" sorusunu sorar. Üçüncüsü ise denemeci pratikler tarafından dönüştürülen ekran mekânının, izleyici ile diyalog kuran bir ortam olarak mekânsal eleştiri üretebilme imkânlarını araştırır. Bu çalışma, mekânsal eleştirinin yalnızca metin yoluyla üretilmediğini, pek çok disipliner pratik ile beraber disiplinlerarası bir zeminde üretilebileceğini göstermek için bir olasılıklar alanı olarak konumlanır. Sinemadan mimarlığa, mimarlıktan sanatsal yerleştirmelere uzanan disiplinlerarası ortamların çeviri aralıklarında üretilen mimari deneme filmleri yoluyla disiplinlerarası aralıkta mekâna dair anlam, yorum ve eleştirinin üretimi çeşitlendirilir. Bu bağlamda, mekâna dair kapsamlı bir ifade biçimi olan ve bulanık bir zeminde mekânın algılanışına ve üretilişine dair yeni olasılıklar açan denemeci pratiklerin, eleştirel mimarlık kuramı kapsamında görünür kılınması amaçlanır.