Çeşnilerin transpoze icrasında perde kullanım tercihleri ve frekans analizleri

Abstract

Makam dizilerinin en küçük yapı taşı olan çeşniler, farklı perdeler üzerinde icra edilmektedir. İcra sırasında tercih edilen aralıklar, icra edilen makama, çeşniye, icracıya göre değişiklik göstermektedir. İcrada değişkenlik gösteren unsurlar, günümüzde müzik araştırmacılarının aktif çalıştığı alanlardan birisidir. Çalışmada, günümüzde yaşayan icracıların müzikal algılarının ve ifade biçimleri transpoze icrada gözlemlenmiştir. İcracının perde/aralık tercihlerini ektileyen faktörler araştırılmış, sonuçların kuramsal çalışmalara veri oluşturması hedeflenmiştir. Çalışmada rast, uşşak, hüseyni, kürdi, çargah, hicaz ve buselik çeşnilerinin icraları, perdesiz yapısı ile aralık tercihinde sağladığı özgürlük göz önünde bulundurularak ud çalgısı ile yapılmıştır. Çalışmada incelenecek rast, uşşak, hicaz, buselik, çargâh, kürdi, hüseyni çeşnilerinin, kendi ismini taşıyan makamlar içerisindeki kullanım sıklıkları incelenerek seyir listeleri oluşturulmuştur. Seyir listeleri oluşturulurken, incelenen çeşninin farklı perdeler üzerinde bulunması gözetilmiştir. Çeşniler, transpoze icralarının detaylı incelenebilmesi için bolahenk nısfiye, süpürde, kız ve mansur ahenk düzenlerinde icra edilmiştir. Kayıtlar aktif müzik yaşantısı devam eden icracılar ile yapılmıştır. Çalışmaya Doç. Dr. Enver Mete Aslan, Öğr. Gör. Bekir Şahin Baloğlu icracı olarak katılmışlardır. Kayıtlar, kişisel görüşme yöntemi ve çevirimiçi video konferans platformu kullanılarak gerçekleştirilmiştir. İcracılardan Enver Mete Aslan çalışmaya video konferans ile katılmıştır. Bekir Şahin Baloğlu'na ait kayıtlar kişisel görüşme yöntemi ile elde edilmiştir. Frekans analizleri tespitlerinin yapılması için ses kayıtları, parmak, pozisyon, tel kullanımı vb. teknik tercihlerinin gözlenebilmesi için görüntü kayıtları yapılmıştır. Kayıtların frekans analizleri Makam Toolbox programı kullanılarak yapılmıştır. Rast, uşşak, hicaz, hüseyni, kürdi buselik, çargah çeşnilerine ait 94 seyir örneği bolaheynk nısfiye, süpürde, kız, mansur ahenklerinde icra edilmiştir. Her icracıdan 4 ayrı ahenkte 376 adet örnek incelenmiş, frekans analizleri yapılmıştır. Frekans analizi yapılan kayıtlar frekans ilişkisine bağlı değişimlerin gözlenebilmesi için oktav aralığı ile icra edilenler ile ahenk düzenine göre icra edilenlerin kendi aralarında karşılaştırmaları yapılmıştır. Elde edilen verilerde çeşnilerin transpoze icrasında perde ve aralık tercihlerinin farklı parametrelerde değiştiği gözlemlenmiştir. Perde tercihlerinin farklılıklarına etki eden unsurlar; icracının müzikal algı/ifade biçimlerinin frekans ilişkisine bağlı değişimleri ve ahenk farkılığına bağlı olarak ud çalgısının pozisyon değişimleri olarak gözlemlenmiştir.