Uzaktan çalışmanın konut hareketliliğine etkisi: İstanbul- Kocaeli- Tekirdağ kent bölgesi örneği

Abstract

Geleneksel çalışma anlayışı, insanları mekansal ve zamansal kısıtlamalara hapseder. Uzaktan çalışmanın yeni bir çalışma modeli olarak ortaya çıkması bu kısıtlamaları büyük ölçüde ortadan kaldırarak bireylerin iş-yaşam dengesine ve mekânsal-zamansal boyutlarına yeni bir anlam kazandırmaktadır. Uzaktan çalışmanın belirli bir iş mekânından bağımsızlık imkânı sunması günlük işe gidiş geliş ihtiyacını önemli ölçüde azaltır ve beraberinde şu soruyu akıllara getirir: İnsanlar işyerinden bağımsız olarak herhangi bir yerden çalışabilirlerse nerede yaşamayı tercih ederler? Bu soru uzaktan çalışmanın tetiklediği 'konut hareketliliğini' belirlemeyi amaçlayan çalışmanın temelini oluşturmaktadır. Tez kapsamında, uzaktan çalışmanın yaygınlaştığı gelecek senaryosunda İstanbul, Tekirdağ ve Kocaeli kent bölgesinde insanların konut yer seçimi tercihlerindeki değişim ve bu eğilimlerin yaratacağı mekansallığın ortaya çıkarılması amaçlanmıştır. Uzaktan çalışmanın beklenen sonuçları arasında en güçlü tahmin, iş yerlerine daha az giden bireylerin, ev ile iş arasındaki mesafenin daha uzun olmasına tahammül etmeye istekli olabilecekleridir. Mevcut literatür, uzaktan çalışanların yer değiştirmeye istekli olduklarını ancak ofislerinden uzaklaşıp aynı bölgedeki daha az yoğun ve daha fazla otomobil odaklı banliyö mahallelerine doğru hareket etme eğiliminde olduklarını öne sürmektedir. Bu tez kapsamında 221K016 kodlu TÜBİTAK 1001 projesinde yürütülen saha araştırmasının bir parçası olan 'Tamamen uzaktan çalışma fırsatınız olsaydı nerede yaşamayı tercih ederdiniz? Sorusu ile konut yer seçimi tercihleri ile uzaktan çalışma arasındaki ilişki araştırılmaktadır. Çalışmanın ana veri kaynağını oluşturan bu soru için il ve ilçe olarak toplanan cevaplar isteğe bağlı konut yer değişikliğinin güzergahlarını belirlemek amacıyla yeniden kategorize edilmiştir. Sınıflandırma; aynı ilçe, aynı il farklı ilçe, aynı bölge farklı il, aynı ülke farklı bölge ve farklı ülke olarak yapılmıştır ve uzaktan çalışmanın neden olacağı konut hareketliliğinin planlama kademelerindeki etkisinin ölçülmesi hedeflenmiştir. 4519 kişiden oluşan örneklemin sonuçlarına göre uzaktan çalışma senaryosunda kent bölgede yaşayanların %33,7'si aynı ilçede, %19,3'ü aynı ilde farklı ilçede; %9,6'sı aynı coğrafi bölgede farklı ilde; %35,4'ü farklı coğrafi bölgede ve %2,1'i yurt dışında yaşamayı tercih etme eğilimindedir. Bu sonuçlara göre; uzaktan çalışmanın alışılmış iş modellerinin yerini alması halinde, kent bölgedeki nüfusun yarıya yakını farklı illere göç etmeyi tercih ederken yarıdan biraz fazlası ise ikamet etmekte olduğu kentte yaşamaya devam etmeyi planlamaktadır. Aynı ilçede yaşamayı tercih edenlerin genellikle İstanbul'un çeperlerinde yer alan ilçeleri barındıran kümelerde yaşamakta olduğunu söylemek doğru olacaktır. Aynı ilçede yaşama devam etme eğilimi en yüksek küme; Beykoz, Şile ve Sancaktepe ilçelerini kapsamaktadır. Uzaktan çalışmayla kent içinde oluşacak konut hareketliliğini ortaya koyan ve aynı ilde kalarak farklı bir ilçeye taşınmayı tercih eden kişilerin en çok kentsel olanaklara erişimi ve kentsel çekiciliği yüksek olan İstanbul Boğazı ilçelerine taşınmak istediği bulgusuna ulaşılmıştır. Kent bölge içindeki konut yer değişikliği akışlarında; sosyoekonomik gelişmişlik seviyesi yüksek olan bu ilçeleri, İstanbul'un hinterlandında bulunan ilçeler takip etmektedir. Saha araştırması sonuçları, uzaktan çalışmanın kentsel yayılmayla sonuçlanma işaret etmektedir. Dikkat çekilmesi gereken bir nokta, erişim açısından avantajlı olsa da yüksek yoğunluklu ilçelerin kent bölge içinde tercih edilme yüzdesinin düşüklüğüdür. Kent bölgenin sınırlarının uzaktan çalışmayla Marmara Bölgesi için nasıl şekillenceğini ortaya koymak amacıyla 'aynı bölge farklı il' sınıflandırılması yapılmıştır. Burada öne çıkan üç ilin İstanbul, Bursa ve Balıkesir olması büyükşehirlerin çekiciliğinin devam ettiğinin altını çizmektedir. Araştırma bulgularına göre, işyerinde fiziki olarak bulunma zorunluluğu ortadan kalkarsa katılımcıların %45'i Türkiye'de başka bir şehirde yaşamayı tercih edecek gibi görünmektedir ve %45'lik dilimin %37'sini 78 ilden sadece üçü oluşturmaktadır. Bu üç kent Türkiye'nin Ege ve Akdeniz'de yer alan kıyı kentleri olan ve turistik cazibesi yüksek İzmir, Muğla ve Antalya'dır. İstanbul'da yaşamanın artan maliyetleri, trafik, deprem riski, güvenlik problemleri gibi olumsuz dışsallıklar sebebiyle 2015 sonrasında başlayan tersine göç eğiliminin, uzaktan çalışmanın yaygınlaşmasıyla hızlanması mümkün görünmektedir. İstanbul, Kocaeli ve Tekirdağ'dan Türkiye'deki farklı şehirlere doğru akışları incelediğimizde şunu söylemek mümkün olur: Kent bölge dışında kalan şehirlerin sunmakta olduğu kentsel hizmetlerin ve cazibesinin günden güne yükselmesi, uzaktan çalışmayla daha fazla yaşamak istenen yerleşimler olarak öne çıkmalarını sağlamaktadır. Güzergahların belirlenmesinin ardından yerleşim yeri değişikliklerinde varılmak istenen yerin YERSIS'in hizmet merkezi derecelerine göre merkezilik düzeyleri ölçülmüş ve bölgeler belirlenmiştir. Buna göre kentsel hizmet derecesi 2 olan yerleşim yerlerine olan ilgideki yoğunluk, uzaktan çalışmayla yerleşim yeri değişikliklerinin kırsal alan üzerinde bir konut talebi ve yapılaşma baskısı oluşturacağının sinyallerini vermektedir. Çalışma kapsamında, güzergahlar ve bölgeler haritalandırıldıktan sonra çıkarımsal istatistik sınamalarıyla sosyodemografik ve sosyomekansal çözümlemeler gerçekleştirilmiştir. Sosyodemografik yapı, konut ve çevresi beklentisi, boş zaman ilişkisi ve yaşanan yer memnuniyetinde; uzaktan çalışmayla yaşamak istenen yeri şekillendiren anlamlı farklılaşmalara işaret eden istatistiki bulgular mevcuttur. Son söz olarak, uzaktan çalışmanın yol açacağı potansiyel hareketlilik, uzun vadede göç modellerini şekillendirme ve dalgalanma etkileri yoluyla mekansal planlama politikalarını etkileme gücüne sahiptir.