Kent Meydanı: Kamusal-estetik Çerçevede Eleştirel Bir Değerlendirme

Abstract

Bu çalışma, kent mimarlığı kapsamında bir kent mekânı olan “Meydan”ın mekânsal, işlevsel ve biçimsel gelişim sürecini, günümüzde öne çıkan değerler olarak belirlenen “kamusal” ve “estetik” kavramları çerçevesinde irdelemektedir. Bu kapsamın belirlenmesine, meydanın gelişim sürecini ve varoluş koşullarını, tarihteki oluşumları ve değişen dünyanın kentlerinde bugünkü etkileşim süreçleri de göz önünde bulundurularak ulaşılmıştır. Yakın bir gelecekte dünya nüfusunun yarısından fazlasının kentlerde yaşayacağı tahminleri yapılmakta ve kentsel yayılmanın artması beklenmektedir. Yeryüzünde birçok kent birbirlerinden çok farklı gelişmekte, kimi kentler daha heterojen bir yapıya dönüşürken, diğerlerinde etkileşimlere direnen yapılar söz konusudur. Ekonomik ve küresel süreçlerle beraber teknolojik olanakların sağladığı artan iletişim ve ulaşım kolaylıkları ile kentlerin içinde bulunduğumuz yüzyılda çeşitli seviyelerde de olsa mekânsal ve sosyal değişim ve dönüşümleri kaçınılmaz olmaktadır. Genel olarak her yöne yayılan ve büyüyen kentlerde bütünsel yapılar hızla çözülmekte, geçişsiz, parçalı kentsel alanlar kültürel olarak da parçalanmayı teşvik etmektedir. Bu durumda kent tüm bireyleri tarafından paylaşılan bir özgürlük alanı olmaktan çıkarak fiziksel sınırları ile bölüşülmüş ayrı kümelerin bir arada bulunduğu bir alana dönüşmektedir. Özellikle değişimleri büyüme yönünde olan ve nüfusu karmaşık hale dönüşen, çok kültürlü ve çok katmanlı yapılara sahip kentlerde günlük yaşamı biçimlendiren sosyal mekânlar daha da önem kazanmaktadır Kentin kamusal alanları içerisinde yer alan “Meydan” günümüzde işaret edilen sorunlara bağlı olarak, mimarinin sosyoloji ile kesiştiği sınırda insanlara yüz yüze sosyalleşme imkânı veren potansiyeli olan ve toplumsal yabancılaşmayı çözümleyici bir mekân olarak değerlendirilmektedir. Bu değerlendirmelerle 2.Bölümde, toplumun inisiyatifine verilen kamusal mekân üretimine odaklanılması ve kamu mekânlarının öne çıkan değeri belirlenmektedir. Sanal iletişim sınırlarının genişlemesiyle insanlığa ait her durumun kolayca çözümlenemeyeceği savı yer almaktadır. Ayrıca insanlar arasındaki etkisiz karşılaşmaların iletişim veya gerçek etkileşim sayılmayacağı, bunu sağlamanın yollarından birinin ise uygun ve yeterli donanıma sahip fiziki mekânlarda buluşma olduğu görüşüne yer verilmektedir. Bunun toplu halde etkinliklerde bulunma veya yüz yüze ve çıplak algıya dayalı aktif ve pasif etkileşimlerle olacağı fikriyle fiziki mekânın devam eden önemi üzerinde durulmaktadır. “Mekân” ve “kamusallık “ kavramları ifade ettiği içeriklerle tezde verilmektedir. Dönüşen mekân fikri, çeşitli kuramsal dayanaklarla açıklanan ve toplumsal pratiklerle belirlenen bir uzamdır. Buna rağmen mimarlık disiplini bu pratiklere bağlı olarak biçimsel kurgularda inşai çevrenin oluşturulmasını deneyimlerin alanı ve gelecekteki deneyimler için esnek ve dönüşme potansiyelli yerler olarak düşünmelidir. Kamusallık kavramı ise tarihsel bağlamı ile değerlendirdikten sonra bugün kozmopolit ve katmanlı kent yapısı içerisinde, her sınıf, cins ve etnik yapı ve kültür için eşit mesafede olan değerleri ile anlaşılmaktadır. Buna bağlı olarak yeni ve sürekli kendini üreten bir kentlilik kültürü, toplumun genel beklentileri yönünde benimsenecek değerler üzerine kurularak kente aidiyet de sağlanmış olacaktır. Tezin 3.Bölümünde insanlara sosyalleşme olanağı veren ve kamusal yaşamın aracı olarak görülen “meydanı” irdelemek için öncelikle eleştiriye bağlı olarak kentsel değişim ve dönüşüm dinamikleri değerlendirilmektedir. Bu değerlendirmelerin kentte kayda değer bir kapsamı olan “meydan” sorgulamasında önemi büyüktür. Dünyadaki kentlerin birbiriyle bağlantılı ekonomik, kültürel, politik, sosyal ve ekolojik süreçleri dönüşümlerde “küresel işlemler” olarak tanımlanmaktadır. Bununla birlikte geçmişe bakıldığında hızına bağlı olarak değişim, sürekli yaşanan bir olgudur. Geçmişte ticari nedenlerle güçlenmek için büyüyen şehirler kültürel ve politik merkezlere dönüşmüşlerdir. Uluslaşma sürecinden önce şehirlerin büyük bir kısmı şehir devletler şeklinde varolmuşlar daha sonraki büyük kırılma ise endüstriyel üretim süreci ile gerçekleşmiştir. Eski dönem liman ve ticaret şehirlerinin yerini endüstriyel şehirler almıştır. Endüstrileşmenin ve kırsal bölgelerden şehirlere göç nedeniyle kalabalıklaşmaya başlayan şehirlerin sorunlarına “modern” anlayışla yeni çıkış yolları aranmıştır. Bu dönemde uluslararası ve ulusal ticaret şekli, kapitalist sermaye birikimi, yönetimi ve yeni tekniklerle yapılaşma yeni bir imarlaşma ve kentleşme yapısı ortaya çıkarmıştır. Tezde “modern” felsefenin yansımasıyla oluşan kentsel planlamalarla ve kentin bu yöndeki ideolojik yapılanması ile ortaya çıkan, katı planlama yöntemleri ve eksik sosyal içeriğe bağlı problemlerden söz edilmektedir. Daha sonra “modern” alternatifi olarak gelişen ve “post-modern” olarak anılan modern görüş ve uygulamaların kestirimci, belirlemeci yöntemlerine karşı olan bir anlayış benimsenmiştir. Bu anlayış her türlü belirlemeciliğe ve sınıflamaya karşı olmakla beraber her türlü birleşime açık formları ve büyük ölçekli mal üretimi için toplu pazar yeri aramanın da aracı olarak imajlar dünyasına atılan adımın aracı olmuştur. Post modern düşüncelere paralel ve onu besleyen, yeni bir sermaye türü olan bilginin, paranın ve insan akışının, kolay ve hızlı bir şekilde gerçekleştiği küresel süreçlere ait, kentsel mekândaki ve kimliklerde parçalanma ve toplumsal ayrışma, tezin bu bölümünde yer almaktadır. Bu kavramlar kentsel mekânla ilişkilendirilerek anlatılmaktadır. Tezin bu bölümünde modern, post-modern ve küreselleşme olguları değerlendirilerek devamında, bu anlayışların toplumu ve kentlerdeki sistemleri nasıl etkilediği ve ürettiği yeni sorunları anlamanın eleştiri ile olanaklı olduğu savı yer almaktadır. Yeni önermelere ve meydan ile ilgili değerlendirmelere ışık tutması bakımından eleştirel yöntemin bilimsel ve açık uçlu dayanaklarından yararlanılmaktadır. Eleştiri kentsel tasarıma uyarlanarak, bu alanın eleştirildiği en hassas nokta olan estetiği çekici ve çarpıcı münferit yerler yaratma, beğeni ve haz kavramlarından ve pazarlama arzularının aracı olmasının ötesinde görmektedir. Kentsel tasarım yönetimsel stratejilere gerek duyulan, katılımcı, estetiğin toplumsal günlük yaşamı destekleyen bir iletişim dili olarak değerlendirildiği bir süreci ifade etmektedir. Bu çıkarımlara bağlı olarak kentsel tasarımın ve planlamanın rolü üzerinde durulmaktadır. Böylece kentsel dış mekânlar içerisinde yer alan “meydan” da günümüzün sözü edilen kamusallık fikrine bağlı olarak özellikle toplumsal yaşam alanı ve mimari bir çevre olarak belirgin ölçeği ile önemli bir kent mekânı olarak kabul edilmekte ve tanımlanmaktadır. Tezin 4.Bölümü “meydan” a odaklanmaktadır.. “Meydan” tarihte ve günümüzde birçok kentte varlık göstererek etkin bir şekilde insanların hafızalarında yer almaktadır. İçerisinde yer alan çeşitli etkinliklerle ve özellikle kendi otonom yapısı, mimarisi ve özgün simgeleriyle birçok ülkede çeşitli biçimlerde yaşamın içine girmiş bir mekândır. Bu çalışma ile özellikle belirlenen bir olgu ise Türkiye’de bu mekân üzerinde yeterince durulmayışıdır. Tezi ateşleyen düşüncelerden birisi bu olmuştur. Bu durumun gerekçelendirilmesi, nedenlerinin araştırılması ve meydanın kentteki değeri belirlenmeye çalışılmıştır. Çeşitli pratiklerin araştırılmasına bağlı olarak görülmüştür ki, bu mekâna kentlerde ve toplumda gereksinim duyulmaktadır. Bu konunun maddi temellerinin araştırılmasıyla meydanın kentlerde varoluş ve oluşum koşulları türünden sorulara cevap aranmaktadır. Bu nedenle tezin 4.Bölümünde meydan tarihsel olarak ilk yerleşimlerden bu yana örnekleri işlevleri ve türleriyle, bu konuda daha önce yapılmış çalışmalara, kişisel gözlem, deneyim ve araştırmalara dayanarak incelenmektedir. Özellikle kent kuramlarının açıklayıcılığından yararlanılarak meydanlar geniş bir yelpazede her dönemin kamusallık fikrine bağlı olarak işlevleri ve biçimsel özellikleri ile değerlendirilmektedir. İlk çağardan bu yana Antik Yunan uygarlığına ait Pazar alanı olan demokratik niteliği ile “agora” örnekleri, Roma Dönemine ait gelişkin estetik düzenlemeleri ile demokratik olmayan fakat yönetimlerin ihtişamını sergileyen görkemli mekânsal formlarıyla “forum” örnekleri, Ortaçağ Avrupa’sında, resimsel zarafete sahip meydanların çok açık olarak okunan kentsel kimliğinden bahsedilmektedir. Rönesans ve Barok Meydanlar gelişkin mimari ve estetik özellikleri ve asırlar boyu kullanımları ile irdelenmektedir. Modern dönemde, katı bir planlamanın öznesi olan kent dokusu içerisinde “meydan” a ait örnekler sosyal içeriği zayıf ve agorafobik olarak tanımlanmaktadır. Post- modern ve küresel etkileşimlerle birlikte parçalı mekânsal düzenlemelerde meydanlar, kentin bütününü ve devamlılığını göz ardı eden yaklaşımla, farklı birer tasarım öğesi haline gelmiştir. Meydanların aldıkları işlevler, anlamları ve biçimlenişlerine ait özellikleri, karşılaştırmalı olarak değerlendirilmektedir. Bu bilgiler ışığında ülkemizdeki meydan konusu da ayrıca 5.Bölümde irdelenmektedir. Cumhuriyet öncesinde ve Cumhuriyet dönemindeki toplumsal yapı ve ideolojik yapılanmaya bağlı olarak iki dönemde konu ele alınmıştır. Kentleşme ve yapılaşma çerçevesinde meydanlar araştırılmıştır. Çalışmanın sonuçları, yeterli ilgiyi göremeyen meydanların ülkemizde yeni bir anlayışla ele alınarak kurgulanması gerektiğini ortaya koymuştur. Özellikle İstanbul metropolü daha zengin tarihsel geçmişi ve dokusuyla ve küresel işlemlere maruz kalan, büyüyen ve karmaşıklaşan bir kent olması nedeni ile özel bir örnek olarak tezde değerlendirilmektedir. Genel olarak bu tespitler yapıldıktan sonra, yeni dinamiklere bağlı olarak meydan yeniden kurgulanmak durumunda olan bir mekândır. Kurgusuna ait işlevleri, biçimi özellikle kent ve kentliler için anlamı planlama ve tasarımın yeniden değerlendirmesi gereken bir konudur.. Tezin 5.bölümü bugünün farklılığa ve çeşitliliğe dayanan şehir yapıları içerisinde kentin meydanının fiziksel ve sosyal, estetik işlevleri ile tanımlanmaktadır. İşlev ve biçim meydanda birbirinden ayrılmayan ve birbiri tarafından belirlenen kavramlar olarak düşünülmektedir. Meydanın, sosyal işlevleri, Kamusallık kavramının şemsiyesi altında verilmektedir. Fiziksel işlevleri ise kentte konumlanışıyla, ulaşım sistemleri içerisinde önemli eklemler olarak, hiyerarşik düzeni ve fiziki koşulları ile belirlenmektedir. Ayrıca meydanın fiziksel işlevi işlemsel, geometrik, bilişsel ve davranışsal çevre düzeylerinin parametreleriyle değerlendirilmektedir. Estetik işlevi ise, meydanın oluşturduğu simgesel anlam ile açıklanmaktadır. Buna bağlı olarak biçimsel kurgusunun mimarinin tümüyle klasik ölçütleri yerine son zamanlarda toplumsal iletişim bakımından daha çok önemi fark edilerek anlam oluşturan boyutlarına odaklanılan “estetiğin” açıklamalarından yararlanılmaktadır. Estetiğin biçim kurgusunu destekleyici bilimselliğe yaklaşan deneysel alanından, alımlama ve bildirişim kuramlarından, katmanlı ve karmaşık yapıları anlamaya yönelen sezgisel ve simgesel boyutundan yararlanılmaktadır. Bu yolla günlük toplumsal yaşamın içine çekilerek estetik daha önceki elitist araçsallığını, iletişimsel araçsallığa bırakmaktadır. Bu kıstaslar ve verilerle tezin 6.son bölümündeki değerlendirmelere bağlı olarak sözü edilen kentlerde meydan mekânının kamusallık değerinin ve estetiğin açıklayıcılığının girişimi ile işlev, anlam ve biçimsel kurgusu içi içe geçmekte ve bütünleşmektedir. Bu ortama bağlı olarak meydanların mimari ve sosyolojik olarak değer kattığı sürekli yenilenen ve gelişen kimlikleri ve kentli olmayı yüceltmesinin beklenebileceği düşünülmektedir. Yapılan bu çalışma deneyseldir, değişmez değildir. İçerisinde yer alan önermeler açık uçlu, zamana bırakılan, yaşanacak etkinlik ve eylemlere bağlı olarak dönüşümü göze alınan kentsel bir mekân olan “meydan” için bir tasarlama sürecini ifade etmektedir.

In the scope of urban architecture the dissertataion is an inquisitive research based on the functional and formational progression of city’s “square” within the distinct contexts of “public” and “aesthetics” determined prior for the present time. The context was defined after a berief analysis of the devolopment and existing conditions of the square within its’ historical background and taking into consideration the interactional procedures due to transforming cities of the globe. The urban settlements as forecasted will be diffusing throughout the world, and the majority of the world’s population consequently will be living in the cities predicted for the near future. Unlike each other, the urban settlements develop as transforming to more bodies that are heterogenious or resisting to enforcing influences. The social and spatial transformation of cities becomes inevitbable with crucially accelerated advanced technologies of communication and transportation besides the current economic and global processes. Particularly in the fringing and growing cities, unified structures are being rapidly dissoluted, the intransitive, fragmented urban pieces of land urges societies fragment also culturally. Referring the conditions city becomes a collection of individual phsical boundaries and fades into the distance advocating freedom as a public realm. Considerably social public places become more distinctive for the growing cities multi-culturally and multi-stratified based on demographically complex developments. The public square of the city among the outdoor spaces resides between the intersection of architecture and sociology allowing people face-to-face interaction and potantial to exterminate the alienation of the members of the society. Eloborating the subjects above, it seems obvious that, it is a predestination to associate with the production of urban spaces controlled by the society itself and determining the distinctive importance of such realms on the 2nd section. It is assumed that by the widening borders of virtual interactions it will not be sufficient to overcome all the sorts of the human state easily. Moreover, the inneficacious meeting of people would rather not stand for expressive interaction and real communication although it requires spontaneous or scheduled gatherings at the physically efficient defined spaces appropriate. Accordingly, the continuing importance of built material places for active and passive face-to-face interactions relying on sensous perceptions is emphasized. The implied contexts of “space” and “public” are disclosed in the study. The idea of space as a transforming body takes its foundation from several theoretical studies and social practices. Thus, the architecture should accept the formal organization as constructing the space for several experiences as flexible and covering a potential to transform itself for the future practices. After running an eye over the historical background of “public” means, within the diverging city the public context should comprise an even medium provided for each member of the society regardless of gender, etnicity, economic status and culture and should therefore be constituted. Accordingly, a new urban culture will gush out repeatedly from itself in accordance with appropriated expectations of society, which establishes urban integrity and belongingness to the city. On the following 3rd chapter of the study, to scrutinize the city square considered as an urban space mediator of public life allowing people to socialize, asseses the transformations of cities by a critical approach. The appraisel of these factors has an important amount to the interrogation of the study for the “square” which has an important scope in the urban land. Particularly it becomes more considerable for the growing and demographically complexing cities multi-cultural and multi- stratified. The interlinked economical, cultural, social and ecological operations between the cities of world are lately defined as 1”global processes”. In spite of this, taking a glance over the past “a transformation” has always been occurring with different paces all through the history. The cities, which need to be empowered with trade procedures, are transformed to places of culture and political bodies. Before becoming nation states, most of them were city-states and the most crucial refraction happened with the industrial production phase. The ports and trade cities became the cores of industrialized cities. To overcome the problems of industrial cities and crowding cities from rural, remedies were sprouted by “modern” ways. During “modern” era the national and international trade, capitalist accumulation and management together with the new techniques of construction constituted new urban form and development. It has also mentioned about the consequences of these procedures in the dissertation. It has also been mentioned about the consequent issues and impass of the city and its’ ideological state mainly reflecting the strict development strategies and lacking social content of the “modern” philosophy. Correspondingly the following era have been recognized namely as “post-modern” with relatively revolt counter proposals generated against over determining and concise methods of modern. It has interrogated the over-determining settings and categorization in every field of life. With its “emancipatory” understanding allowing every array of combinations to step into the world of images for the market of mass consumption. The thesis comprise the fragmentation of society, unmooring identities and decomposition of cities based on the the post-modern procedures parallels and supportive global procedures of the world of rapid and easy fluxes of money, people and knowledge which is a new source of wealth. The extrications were related to the urban land uses. The study claims so that, to understand the affects of modern, post-modern and globalization procedures, the problems sprouted in the urban systems, which becomes possible associating by a critical approach. It has been benefited from the critical theory to illuminate the path for developing new proposals related to Public Square. The critical theory is adapted to urban design, somehow as a procedure possessing an aesthetic notion beyond creating individual glamour zones, judgement of tastes and a hedonistic delight and as a device to satisfy the instant marketing desires. Urban design needs new procedures of management strategies, participation and, an intervening aesthetic approach supporting the daily life of the society as a communicative subject. Accordingly, the role of design proper and planning is conceived by coping with the mentioned criteria. Subsequently the “square” taking place in the outdoor realm of the urban land is defined and accepted as a social and architectural space with its’ condiderable scale and mentioned embedded “public”means. The 4th section of the dissertation focuses on the “square” itself. The square in the past and today has been existing in many settlements and takes place in the collective memories of the people. These places have an important value in the lives of people allowing several sorts of activities, with its autonomous structure, architecture and certain symbols throughout the world. The outcomes of the research also revealed the insufficient attention given to the public squares in Turkey. This was the distinct case, which provoked this study. To reason the case and to understand the underlying pretext, the study elaborates the intrinsic value of square within the city. By studying the several experiences, it becomes quite clear that the square serves considerable needs for the city and society. The questions should therefore be replied by the interrogations leaning on the evidents of material basis such the existing conditions and implementation processes related to “square”. Correspondingly, the 4th section covers the prerogative examples of squares based on their functions, formations and meanings by scanning former studies of scholars and personal observations and analysis, collecting data. Particularly a broad array of highly descriptive precedents of squares was examined with their functions and formation due to the “public” means for each era and social system benefiting from the urban theories. The study dicusses the “Agora” a market place of Ancient Greek as a democratic place, the “Forum” of Ancient Rome and the disseminating picturesque appearance of medieval towns with their clearely legible identities. The squares of Rennaisence and Baroque periods were investigated announcing a high quality aesthetics and vigor lasting for centuries. In the modern period, the square was the subject of a strict planning and consequently lacking social content and attributed as agoraphobic. Overchanging tendency as post-modern coping with the global processes the square in the fragmented city was treated solely as a design element, underestimating its’ organic relatedness to the overall structure of the city. A relatively comperative study based on the functions, form and meaning of squares were cross validated in the quest. Highlighted with sum of the necessary data about the squares, accordingly the study scrutinizes the development of squares in Turkey. It seemed appropriate to make a distinction between two particular eras indicating the transformation in the ruling system and embedded ideology as before and after the declaration of Republic. The outcomes of the research revealed the negligence of this urban element throughout the country, which needs to be reconstituted with a new interest. The thesis represents the squares of İstanbul as a special case, conceived as an historical metropolitan city fringing around, comprising divergence and exposed to global processes. Following the confronted issues, the “public square” of the city requires a better understanding with its’new dynamics. The planning and design disciplines should ultimately elaborate the related functions, formal features and meaning contingent to its’organization. The 5th chapter of the study concentrates on the physical, social and aesthetic functions of the square in todays’ cities with difference, divergence and attracting the global interests. The functions and formations are two intervening concerns defined by eachother. The social functions are mentioned under a unitary concept, which refers to “public” means. The physical functions are identified by its’ location within the city and as an unavoidable element of city’s vertabrea and as joints on the circuits of transportation. The physical functions are defined by operational, cognitive, geometrical and physical environmental levels of experience. The aesthetic functions allow interpreting the meaning by symbols of the square, which is possible by cognitive procedures. The formal organization is a matter of evaluating the space as a communicative and experiantial instrument relying on the grounds of aesthetics, primarily construing meaning. The formal structure of the square instead of the accustomed usual criterion of architecture, as lately perceived to be a communicative language relies on the grounds of “aesthetic” interpretations primarily construing meaning. Via the methods of aesthetics drawn to the scienctific arguments each day such by experimental, receptionist and informational theories the stratified and confused, fuzzy structures are more easily unraveled corresponding intuitional and symbolic guidance. Aesthetics is somehow drawn into the daily life of the society as a communicative mediator by leaving its elitist instrumentalism to its communicative instrumentalism. Ultimately relying on the mentioned data, the study implies functions, the circumflex of the two interwoven means as “public” and “aesthetics” integrates form and meaning of a “public square”. Therefore, it could be possible to expect the urban square esteeming to constitute ongoing values of identitiy and exalting the notion to be urbanized which will make a sense. This quest is an experimental study, not as constant and immutable. The presented ideas here are for a better design proper of an urban space “square” as open ended, leaving its evidences to time and run the chance of transformation due to the practices occurring within it.