Plânlı konut yerleşimlerinde açık mekân kurgusu ile ilişkili yaşantı potansiyellerinin incelenmesi: Ataköy örneği

Abstract

Endüstri Devrimi ile başlayan süreçte artan nüfus yoğunluğu ve kullanım çeşitliliği sorunlarını barındıran kentsel alanlar, kitlelerin barınma ihtiyacına cevap verecek yeni konut çevrelerinin üretimine ihtiyaç duymuştur. Geleneksel üretimlerin sahip olduğu çok katmanlı yapılanmanın aksine; plânlı konut yerleşimlerinin üretiminde yerleşim düzeni, kümelenme sistemi, dolaşım ağı gibi kullanım sürecini etkileyecek kararların en baştan alınması gerekmiştir. Bu süreçte, tasarlanan mekânsal ilişkiler ağının aynı zamanda içerisinde barındırdığı toplumsal kümelenmeye ilişkin sosyal ilişkileri de tariflediği görülmektedir. Fiziksel, sosyal ve kültürel anlamlarda çeşitlilikler barındıran bu yapılanmalar, kullanıcıların birbirleriyle olan etkileşimleri ve iletişimleri üzerinden toplumsal yapının gelişimini desteklemekte ve yerleşim kültürünün oluşumunu sağlamaktadır. Bu kapsamda, kullanıcıların birbirleriyle en doğal yollardan ilişki kurabilecekleri zemini meydana getiren açık mekânlar, sağladıkları kentsel yaşantı potansiyelleri etkisinde ortak yaşantının temelini oluşturmaktadır. Bu doğrultuda, düzenin amacı yalnızca fiziksel parçaların bir araya gelmesi ile oluşturulan kümelenmeden öte; mekânsal olarak tanımlanmış bir alanı paylaşan bireyler arasında toplumsal ilişkiler bütünü oluşturma çabası olarak ifade edilebilmektedir. Plânlı konut yerleşimleri, sahip oldukları açık mekân kurgularına bağlı olarak yaşantı potansiyellerini ve ortak yaşantının organizasyonunu biçimlendirmektedir. Oluşturulan düzenin; sosyal yapının ve insan davranışlarının şekillenmesinde önemli bir etken olduğu görülmektedir. Bu süreçte, yapıyı meydana getiren birimlerin oran ilişkileri ve buna bağlı gelişen yoğunluk durumları, düzeni etkileyen unsurlardan birini meydana getirmekte iken; birimler arası ilişkiler ve bu örüntülere bağlı olarak gelişen sosyal yapı diğer boyutu meydana getirmektedir. Çalışmanın temel amacı, plânlı konut yerleşimlerindeki çeşitli yoğunluk durumları ve mekânsal düzenlemeler ile sosyal organizasyonun zenginliği arasındaki bağıntıyı anlamaya çalışmaktır. Bu kapsamda, plânlı konut yerleşimlerindeki açık mekân organizasyonu ile ilişkili yaşantı potansiyelleri, çevreyi oluşturan iki alt bileşen üzerinden 'fiziksel' ve 'toplumsal' yapı üzerinden irdelenmektedir. Fiziksel mekânın insan davranışlarının şekillenmesinde önemli bir etken olduğu görüşü, çalışmanın temel değişkenlerini de belirlemektedir. Fiziksel çevreyi meydana getiren örüntü kurguları ve konut birimlerinin oluşturduğu kümelenme sistemleri ile birlikte değişken olarak konut birimi miktarına ve yoğunluk durumlarına bağlı olarak farklılaşan ve aynılaşan yerleşim düzenlerinin incelenmesi, çalışmanın faaliyet alanlarından birini meydana getirmektedir. Yerleşimlerdeki ortak yaşantının biçimlenişini etkileyen mekânsal ve toplumsal etkileşimlerin incelenmesi ise çalışmanın bir diğer sorunsal boyutunu ortaya koymaktadır. Tez çalışması kapsamında öncelikle plânlı konut yerleşimlerinin boyut ve kapsamını belirleyen bir değişken olarak yoğunluk ve ilişkili mekânsal etkileşimleri tartışılmıştır. Kavrama ilişkin değerler ve değişkenlerin tanımlanmış; uluslararası ve ulusal literatürdeki karşılıkları incelenmiştir. Açık mekânların etkin bir biçimde tariflenmesini sağlayacak yoğunluk değişkenleri değerlendirilmiş ve farklılaşan yoğunluk değerlerine bağlı olarak yerleşim düzeni ilişkileri incelenmiştir. Ölçüm yöntemi haricinde kavramın sahip olduğu potansiyeller göz önünde bulundurularak kullanıcıların yoğunluk algılarını meydana getiren kurulumlar incelenerek kavramın kentsel yaşantı potansiyelleri üzerindeki etkileri araştırılmıştır. Tez çalışmasının üçüncü bölümünde, mekânsal örgütlenme ilişkileri çerçevesinde konut çevrelerindeki yerleşim düzenleri analiz edilmiştir. Konut birimlerinin bir araya gelerek oluşturduğu eklemlenme mantıkları tanımlanmış, kümelenme sistemini ortaya koyan yerleşim düzeni ile komşuluk örüntüleri arasındaki ilişkiler ele alınmıştır. Bu kapsamda, plânlı konut yerleşimlerindeki birimler arası örüntü ilişkilerinin yerleşim düzenini yapılandırıcı gücü irdelenmiştir. Kümelenme sistemine bağlı olarak açık mekânların organizasyonu ve kullanıcıların yerleşimdeki konumları kurgulanmakta iken; bu sistem içerisinde kullanıcıların hareket kabiliyetlerinin ve diğer kullanıcılarla kurdukları ilişkilerin anlaşılabilmesi için erişim prensipleri incelenmiştir. Kullanıcının yerleşim içerisinde konut birimine nasıl eriştiği ve komşuluk örüntüleri sonucu tanımlanan fiziksel ve sosyal çevreye ilişkin yaklaşımları 'dolaşım ağı' kapsamında araştırılmıştır. Tariflenen bütün doğrultusunda kullanıcıların kamusal ve özel yaşantı çevrelerinin etkileşimleri incelenerek sosyal yapının biçimlenişini etkileyen yerleşim düzeni kaynaklı mekânsal ilişkiler değerlendirilmiştir. Tezin dördüncü bölümünde, konut yerleşimlerindeki gündelik yaşantı pratikleri etkisinde mekânsal ve toplumsal etkileşimlerin kurulumları araştırılmıştır. Açık mekânlardaki temel insan davranışları irdelenerek alansal davranış pratiğinin örgütlenmesine ilişkin incelemeler gerçekleştirilmiştir. Kavramın literatürdeki yeri ve gelişimi değerlendirilmiş, konut yerleşimlerindeki davranışsal boyut ile birincil ve ikincil kullanım çevrelerinin kurulumu araştırılmıştır. Yerleşimlerdeki gruplar ile kullanım süreçlerine bağlı olarak ortak yaşantı kurguları ve sahiplenme düzeyleri ele alınmış, sosyo-mekânsal düzeni etkileyen unsurlar irdelenmiştir. Tez çalışmasının beşinci bölümünde konut yerleşimlerindeki açık mekân kurgusu ile ilişkili yaşantı potansiyellerinin değerlendirilebilmesi için oluşturulan kavramsal model, çoklu araştırma metodlarını kapsayan bir alan çalışması üzerinden değerlendirilmiştir. Emlâk Kredi Bankası bünyesinde üretilen, ulusal bağlamda irdelendiğinde mimari, mekânsal ve toplumsal anlamlarda önemli bir örnek ortaya koyan Ataköy Plânlı Konut Yerleşimleri, bu kapsamda ele alınmıştır. Öncelikle alan çalışmasının amacı ve yöntemi aktarılmış, yerleşim seçimine ilişkin unsurlar tartışılarak Ataköy'ün literatürdeki yeri ve incelemenin çalışmaya sağlayacağı faydalar irdelenmiştir. Yerleşim bütününü oluşturan mahalleler incelenerek mekânsal karakteristiklerin analizi kapsamında yerleşim düzeni, açık mekân kurgusu ve kullanım ilişkileri ile üretim süreçlerindeki değerler aktarılmaya çalışılmıştır. Gerçekleştirilen incelemeler ile mahallelere ilişkin verilerin analiz ve sentezi yapılmış, alan çalışmasının uygulanması için mahallelerin ve alt bölgelerin taşıdığı değerler ele alınmıştır. Yerleşim içerisinde seçilen bölgeler çalışma kapsamında irdelenen kavram setleri üzerinden çalışılmıştır. Bölgelerdeki yoğunluğa temel oluşturan sayısal veriler incelenmiş, doğal ve sistemli gözlemler yoluyla kullanım süreçleri ile yapılı çevreyi meydana getiren mekânsal ve toplumsal boyutlar anlaşılmaya çalışılmıştır. Aynı alandan çoklu araştırma metodları kullanılarak elde edilen farklı verilerin bir arada örgütlenmesi amacıyla temelde kullanıcı davranışlarını anlamayı hedefleyen davranış haritalaması gerçekleştirilmiştir. Gerçekleştirilen inceleme ile mekânsal örüntüler ve sergilenen davranış biçimlerinin üst üste çakıştırılmış, alt bölgelerdeki kullanıcı davranışları ve sahiplenme düzeyleri tespit edilmiştir. Çalışmanın sonraki aşamasında bölgelerde ikâmet eden kullanıcıları odak grubuna alan anket çalışması gerçekleştirilmiştir. Kullanıcıların yerleşime olan tepkilerinin ve etkileşim boyutlarının ölçülmesini hedefleyen anket çalışması kapsamında kullanıcılara açık ve kapalı uçlu sorulardan oluşan karma sorular sorulmuştur. Elde edilen veriler değerlendirilerek tez çalışması kapsamında önemli olan bağıntıların kurulması sağlanmıştır. Tez çalışmasının sonuç ve değerlendirme bölümünde alan çalışmasından elde edilen sonuçlar, kuramsal veriden çıkarımlar ile birlikte değerlendirilmiştir. Sonuçların genel olarak araştırma hipotezini doğrulayacak biçimde olduğu görülmektedir. Çalışma kapsamında kurulan kuramsal çerçeve ve gerçekleştirilen alan çalışmasından elde edilen sonuçlar, açık mekân kurgularının plânlı konut yerleşimlerindeki mekânsal ve toplumsal yapıların biçimlenmesine etki ettiğini göstermektedir. Çalışmanın önemli bulgularından biri; sayısal ve algısal yoğunluk değerleri, yerleşim düzeni, komşuluk örüntüleri ve dolaşım ağı biçimlenişleri arasında bütüncül bir ilişki olduğudur. Mekânsal ve sosyal yaşantının zenginliğinin sağlanabilmesinin; bu değerlerin etkileşimli bir biçimde ele alınması ile mümkün olduğu anlaşılmaktadır. Mekânsal örgütlenme ilkelerinin fiziksel çevre ile birlikte, sosyo-mekânsal düzenin kurulumunu etkileyerek ortak kullanım alanlarındaki gündelik yaşantıyı, alansal davranış pratiklerini ve sosyal ilişki ağlarını biçimlendirdiği izlenmektedir. Plânlı konut yerleşimlerinin üretimlerindeki en önemli amaçlardan biri, kullanıcıların dengeli bir insan-çevre organizasyonu içerisinde yaşayabilecekleri konut çevrelerinin üretilmesidir. Tez çalışması, açık mekânların bu olguya sağladığı katkıların incelenmesi ve ulusal bağlamda önemli bir örnek oluşturan Ataköy Plânlı Konut Yerleşimleri'nin bu bakış açısıyla değerlendirilmesini amaçlamaktadır.

In the process that started with the Industrial Revolution, urban areas, which have increasing population density and divers and distinctive usage problems, needed the production of new housing environments that will meet the housing needs of masses. Contrary to the multi-layered structuring of traditional urban pattern; in the production of planned housing settlements, decisions such as 'layout of settlement, stacking system, and circulation network' that will affect how people use the open spaces had to be taken from the very beginning of the design process. In this scope, it is seen that physical and spatial relations networks of settlements also describes the social relations related to communal cluster that contains. These organizations which have diversity in physical, social and cultural dimensions support the development of the communal structure through the interactions and communication of the users with each other and provide the formation of the settlement culture. In this scope, open spaces, which form the ground where users can relate each other naturally, generate the basis of common life at the effects of the urban life potentials they provide. In this direction, the purpose of the production, beyond the clustering formed by the combination of merely physical units, can be expressed as an effort to create whole communal relations between individuals who share a spatially defined area. Planned housing settlements shape the urban life potentials and the structure of communal life, depending on their open space organizations. The system that is displayed in physical and social meanings is an important factor in generating the communal structure and human behaviour. In this process, the quantities of the housing units that produce the structuring and the density conditions constitute one of the factors affecting the system. On the other hand, relationships between housing units and communal order based on these patterns generate relational effects. In this context, the main purpose of the study is to try to understand the correlation between various density conditions and spatial arrangements in planned housing settlements and the wealth of urban and social organization. In this scope, urban life potentials related with open space organization in planned housing settlements are examined over the 'physical' and 'social' structures which are two sub-components that constitute the environment. Additionally, the perspective that physical space is a notable factor in generating human behaviour determines the basic variables of the study. One of the fields of activity of the study is analysing the configuration of neighbourhood patterns and stacking systems formed by housing units. It is though that this examination will reveal important and useful data about the organization of physical dimension of planned housing settlements. Moreover, it is aimed to study density variations in housing settlements which have different structural densities or amount of housing units. With this analysis, the physical differentiation of the same densities and the numerical similarities between different urban forms can be comparable. Furthermore, the analysis of the spatial and communal interactions that affect the formation of the social life in the planned housing settlements reveals the other research problem of the study. Within the scope of the dissertation, density and related spatial interactions as a variable that determines the size and scope of settlements are discussed. Initially, the concept and relational variables are defined and their meanings in international and national literatures are examined. The density variables that will characterize the open space organization of settlements are evaluated and the variations of urban forms depending on differing density conditions are investigated. Considering the potentials of the concept, apart from the measurement method, the formations that constitute perceived density of the users are studied and the effects of the density on the urban life potentials are criticized. In the third chapter of the thesis, within the framework of spatial organization relations, urban forms and layout of the settlements in the housing neighbourhoods are analyzed. The logic of articulation system formed by the combination of housing units is defined and the relationship between the urban form and configurations of neighbourhood patterns, which reveal the stacking system, are discussed. In this context, the constructive and formative effect of the articulation pattern of housing units in planned housing settlements is discussed. While the organization of open spaces and the locations of users in the settlement are being determined by stacking system; to understand the mobility of users and their relationships with other users, the access principles are researched. In this scope, how the user acessess his/her housing unit in the settlement and their manners to the social life that is constituted as a result of configuration of neighbourhood patterns are studied within the framework of circulation network. Finally, the interactions between the public and private environments of the users are criticized. The spatial relations, associated with layout of settlements, that affect the formation of the social structure are evaluated. The barriers and communication possibilities between two different realms, public and private life, in planned housing settlements are discussed. In the forth chapter of the dissertation, the organization of spatial and communal relations in the effect of daily life cycles in housing neighbourhoods are evaluated. By examining basic human behaviours in open spaces, studies on the organization of territorial behaviour practices are carried out. The status and development of the notion in the literature are researched on. The behavioural dimension of user in planned housing settlements and the establishment of primary and secondary territories are discussed. Depending on the user groups and usage processes in the settlements, communal territories and ownership levels are criticized; and the factors affecting socio-spatial organization are analyzed. In the fifth chapter of the thesis, the conceptual model constituted in order to evaluate the urban life potentials related with open space organization in planned housing settlements is tested through a field study consisting of multiple research methods. Atakoy Planned Housing Settlements, which are designed and produced within Emlak Kredi Bank are discussed within this scope. As an important example in terms of architectural, spatial and social contexts; the Atakoy is evaluated comprehensively. Initially, the purpose and the methodology of field study are explained. The factors related to the case that carries out and selection criterias are discussed. The status of Atakoy in the literature and the benefits of the study in this location are examined. By examining the sub settlements/neighbourhoods that constitute the whole settlement, within the scope of the analysis of spatial characteristics, the open space organization and layout of settlement are researched on. Conducted by this examination, the synthesis and analysis of the spatial data about the neighbourhoods are made, and the potentials of the sub areas for the case study are evaluated. The neighbourhoods which are selected for a detailed evaluation are tested through the conceptual framework of the thesis. In this context, the numerical data that generate a base for the density in the settlements are examined. With this analysis, the spatial and communal meanings that constitute the built environment as a whole are tried to clarify. Moreover, the natural and systematic observations are carried out in the sub areas. It is aimed to obtain maximum data from the same area by using multiple research methods. In this scope, addition to the observations, behaviour mapping to understand users' behavioural habits is also carried out. To clarify the relation between the spatial organization of settlement and behaviour patterns; users' activities and spatial analysis of layout of settlements with plans of housing units are overlapped. In this way, the ownership levels and user habits related with the organization of open spaces are described. In the last part of the case study, a questionnaire which included the residents in the settlements as focus group is arranged. The survey aims to measure the users' reactions to the settlement and their interaction conditions with the environment and community. In this scope, mixed question groups consisting of open-ended and closed-ended questions are asked to the residents. By evalutating the data that is obtained through survey, it is ensured that the notable correlations are established to clarify the research question of thesis. In the evaluation and conclusion chapter of the dissertation, the results obtained from the case study are evaluated with the outcomes of theoretical data. It is seen that the results are generally in a way that confirms the research hypothesis. The conceptual framework constituted within the scope of the thesis and the results of the case study display that organization of open spaces directly affects the formation of spatial and communal structures in planned housing settlements. One of the important findings of the study, there is an intricate relationship between numerical density, perceived density, urban form, configurations of neighbourhood patterns and circulation networks. Ensuring the wealth of urban and social organization is possible by evaluating these notions interactively. Additionally, it is observed that the principles of spatial organization affect the establishment of socio-spatial organization and shape the daily life cycles, territorial behaviours and communal relationships in the settlements. One of the most important purposes in the design process of planned housing settlements is the production of residential environments where the users can live with an effective and balanced human-environment organization. This thesis aims to examine the contributions of open spaces to this phenomenon and to evaluate the Atakoy Planned Housing Settlements, which constitute a notable example in the national context, from this perspective.