Çeper kuşak alanlarının gelişiminde ve dönüşümünde mülkiyet perspektifi: İstanbul incelemesi

Abstract

Kentsel morfoloji literatüründe kendine, kentin çeperlerinde, merkezde yer almayan farklı arazi kullanımları ve görece daha az yoğunluklu yapılı çevrelerden oluşan, ve zamanla büyüyen kentin içinde gömülü kalan alanlar olarak yer bulan çeper kuşak konsepti, kentteki değişimleri izlemek için önemli bir araçtır. Arazi kullanımı kurumsal alanları, endüstriyel alanları, açık alanları ve rekreasyonel alanları içeren çeper kuşakların genellikle bir kentte iç çeper kuşak, orta orta çeper kuşak ve dış çeper kuşak olmak üzere üç ayrı şekilde oluştuğu görüşmüştür. Kentlerdeki kaçınılmaz değişimle beraber çeper kuşak alanları da farklı biçimlerde dönüşmektedir. Daha önce mekânsal, ekonomik, sosyal, ekolojik ve planlama odaklı perspektiflerde incelenen çeper kuşak çeper kuşak konsepti, bu tez çalışmasında kentsel mülkiyet perspektifinden ele alınmıştır. Çalışma, çeper kuşak alanlarının, bir megakent hâline gelen İstanbul'daki oluşumlarını ve dönüşümlerini farklı ölçeklerde araştırarak çeper kuşaklardaki mülkiyet ilişkilerini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Tezin kavramsal çerçevesinde ilk olarak çeper kuşak konsepti, 1930'lu yılların başından 2020'li yıllara, yapılan araştırmalar sonucundaki özellikleri ile aktarılmıştır. Çeper kuşakların özellikleri, oluşum evreleri ve dönüşüm türleri üzerinde durulmuştur. Çeper kuşak literatürü, kabul görmüş teorik yapısı yanı sıra geçmişten günümüze bir dizi çalışmanın farklı yaklaşımlarla ele alınışına göre ayrı ayrı incelenerek özetlenmiştir. Ardından, çeper kuşak oluşumunda etkisi araştırılan mülkiyet ilişkilerini irdelemek üzere mülkiyet kavramı, mülkiyet hakkı, kentsel mülkiyete planlama, uygulama araçları ve özelleştirmelerle gerçekleştirilen müdahaleler genel hatları ile ele alınmıştır. Mülkiyet ilişkileri, kamu-özel ikililiği yanı sıra mülkiyetin nesnesi olarak parsele ve mülkiyetin öznesi olarak aktörlere dair kuramsal bir çerçevede incelenmiştir. Bu tez çalışmasında, çeper kuşakların merkezden büyüyen kentlerden farklı olarak, gelişmekte olan bir ülkenin çok merkezli bir megakenti olan İstanbul örneğinde incelenerek, hem kentin çeper kuşaklarına dair durumun ortaya çıkartılması; hem çeper kuşakların genel özellikleri ile kıyaslanması; hem de süreci etkileyen mülkiyet ilişkileri ve yapı adası ölçekli değişimlerin görselleştirilmesi hedeflenmiştir. Çeper kuşak analizleri üç farklı ölçekte yürütülmüştür: Ana ölçekte, İstanbul kentinin bütünü, kentin morfolojik dönemlerine göre arazi kullanım bilgileri ışığında iç, orta ve dış çeper kuşakları ile tanımlanmıştır. Ara ölçekte, kentin orta çeper kuşağında yer alan ve alt merkezlerinden olan Kartal'ın çeper kuşak gelişimi ortaya koyulmuştur. Alt ölçekte parsel detayına inilmiş, çeper kuşak özellikleri, konfigürasyonel özellikler ve mülkiyet ilişkilerini ortaya koyacak bir dizi niteliğe göre İstanbul'un farklı yerlerinden 28 vaka alanı seçilerek oluşum, gelişim ve dönüşüm süreçleri incelenmiştir. İncelemeler bir gözlem tablosunda bir araya getirilmiştir. Ardından mülkiyet ilişkilerini daha kapsamlıca irdeleyebilmek için bir tipolojik analiz gerçekleştirilmiştir. Tipolojik analiz için gözlem tablosunda yer alan vakaların başlangıç ve sonuç nitelikleri arasındaki geçişler ve belirli özellikler kodlar hâlinde tanımlanmış, daha sonra bu kodların bir araya gelmesi ile oluşan bir tipoloji modeline göre her bir vakanın tipi çıkarılmıştır. Tiplerin ifade ettiği nitelikler değerlendirilirken tekrar ettiği tespit edilen ve dönüşümü açısından kritik bulunan dört vaka, mülkiyet ilişkilerinin daha spesifik bir analizi için ayrıca mercek altına alınmıştır. Kamu mülkiyetindeki çeper kuşak parsellerinin özel mülkiyete geçerek yabancılaştığı örnekler olan; Zeytinburnu'ndaki eski et ve balık kombinasının Yedi Mavi'ye, Sarıyer'deki askeri orman alanının Maslak1453'e, Şişli'deki Ali Sami Yen Stadı'nın Torun Center'a, ve Karayolları 17. Bölge Müdürlüğü'nün Zorlu Center'a dönüşümü, bu vakaların parsel gelişim aşamalarının incelenmesi ve dönüşüm sürecinde etkin aktörlerin rolleri ve ilişki ağlarının tanımlanması ile devam etmiştir. Çalışmanın sonunda İstanbul'un çeper kuşak alanlarına dair özgün bulgular haritalar, özet tablolar, açıklamalar ve şemalar hâlinde sunulmuş, çeper kuşak parsellerindeki mülkiyet ilişkilerinin izlenme yöntemine dair değerlendirmeler yapılmış ve İstanbul kentsel gelişimi ve planlama süreçlerine dair değerlendirmelerde bulunulmuştur. Çalışma çeper kuşak alanlarının yeniden planlanmasına dair kentsel dayanıklılık ve kent hakkı bağlamlarında öneriler ve bu çalışmadan hareketle yeni çalışma alanlarını oluşturacak sorularla tamamlanmıştır. Bu tez çalışmasının literatüre sağlayacağı önemli katkıların şu beş biçimde olacağı söylenebilir: Birincisi bu çalışma, büyük bir kentte çeper kuşak analizlerinin nasıl yapılabileceğine dair İstanbul megakenti üzerinden bir yöntem sunar. İkincisi, kentsel mülkiyet meselesine, mülkiyet ilişkileri kapsamında kentsel morfoloji literatüründe bir yer kazandırmaya çalışır. Üçüncüsü, son yıllarda ülkemizde kentsel morfoloji çalışmaları artış gösterse de oldukça sınırlı sayıdaki çeper kuşak çalışmalarına İstanbul özelinde bir katkı sağlar. Dördüncüsü, İstanbul çeper kuşak alanlarına dair incelmelerle kentin planlama, büyüme ve dönüşüm dinamiklerini tartışma olanağı sağlar. Sonuncu olarak, kentsel morfoloji ve çeper kuşak literatüründeki bazı terimlere dair Türkçe öneriler getirir.