Gemi işletmeciğinde operasyonel maliyet analizi üzerine yeni bir model önerisi

Abstract

Küreselleşmenin etkileri ile rekabetin tüm dünya da her geçen gün artarak devam ettiği günümüz koşulları içerisinde işletmelerin rekabetçiliklerini sürdürebilmeleri için sıkı ve sürdürülebilir bir finansal yönetim sistemi tesis etmeleri önem arz etmektedir. Bu nedenle günümüz dünyasında işletmeler tarafından maliyet analizinin daha kapsamlı ve detaylı yapılması bir zorunluluk haline gelmiştir. Günümüz işletmelerinin büyük bir çoğunluğu, finansal yönetim sistemi olarak geleneksel maliyetlendirme sistemini tercih etmektedirler. Ancak, geleneksel maliyetlendirme yönteminin iş faaliyetlerinin maliyetlerini yeterince incelememesinden dolayı, ürün ve hizmet maliyetlerini kesin olarak ortaya çıkaramadığı düşünülmektedir. Buna ek olarak geleneksel maliyetlendirme sistemi içerisinde teknolojik gelişmeler, haberleşme ve taşımacılıktaki yenilikler, kalite anlayışı ve yönetim şekli ve uluslararası rekabet gibi yeni nesil kavramlar ve bunların olası etkileri dikkate alınmadığı bilinmektedir. Özellikle bilgisayar sistemlerinin gündelik hayata girmesi ile üretim ve hizmet anlayışındaki teknolojik gelişmeler geleneksel maliyetlendirme sisteminden stratejik maliyetlendirme sistemlerine geçişi zorunlu hale getirmiştir. Stratejik maliyetlendirme sistemi, işletmelerin her bir maliyet unsurunu çok daha detaylı bir şekilde incelemesine olanak sağlayan bir sistemdir. Stratejik maliyetlendirme yöntemleri birçok konu ve alanda maliyetlendirme unsurları açısından derinlemesine değerlendirmeler yapar. Bu ilgili maliyet unsurları içerisinde ise taşımacılık hizmetleri/lojistik faaliyetler önemli bir yeri kapsamaktadır. Küresel bir rekabet içerisinde olan işletmelerin ihtiyaç duydukları ham madde, ürün, ekipman vb. pek çok ihtiyacın temin edilmesi noktasında en önemli aktörlerden birisi denizyolu taşımacılığıdır. Dolayısıyla, denizyolu taşımacılığı küresel rekabetin ortaya çıkartmış olduğu sıkı finansal yönetim anlayışından üstüne düşen payı almaktadır. Yük sahibi işletmelerin finansal olarak en uygun gemi ile yüklerini taşıtma arayışı içerisinde olmaları armatörleri ve/veya gemi işletmecilerini de sürdürülebilir bir stratejik finansal yönetim sistemi kurmaya mecbur bırakmaktadır. Gemi işletmeciliği firmalarının tesis edeceği finansal yönetim sistemlerin etkileri de denizyolu taşımacılığın en önemli taşımacılık modu olması sebebi ile son derece hissedilir ve büyük olacaktır. Denizyolu taşımacılığı yapan işletmelerde, diğer sektörlerde olduğu gibi en çok Geleneksel Maliyetlendirme Yöntemi ile maliyetlendirme işlemlerini gerçekleştirmektedir. Ancak geleneksel yöntemin eksiklikleri ve yetersizlikler dikkate alındığında denizyolu taşımacılığı içinde yeterli gelmeyeceği düşünülmektedir. Bu nedenle bu tez çalışmasında, 1980'li yıllarda ortaya çıkan Faaliyet Tabanlı Maliyetlendirme yöntemi ve 2000'li yıllarda ortaya çıkan Zaman Odaklı Faaliyet Tabanlı Maliyetlendirme yöntemleri kullanılmıştır. Elde edilen sonuçların geleneksel maliyetlendirme yöntemi sonuçları ile karşılaştırılması gerçekleştirilmiştir. Faaliyet Tabanlı Maliyetlendirme yöntemi, bir hizmetin veya ürünün elde edilmesi için yapılan işlemlerdeki faaliyet miktarlarına odaklanır. Aynı şekilde Zaman Odaklı Faaliyet Tabanlı Maliyetlendirme yöntemi de faaliyetleri ve bu faaliyetler için geçen süreleri de dikkate alır. Bu sayede farklı işlem miktarı gerektiren ürün veya hizmetlerin daha doğru maliyetinin belirlenmesi sağlanır. Stratejik bir yönetim anlayışı içinde olması gereken denizcilik sektörü yapısı gereği iş yoğunluğu değişkenlik gösterebilen bir sektördür. Bu değişkenliklerin ve maliyetlerin daha doğru hesaplanabilmesi ve kullanılan modellemeleri destekleyebilmesi adına bu tez çalışmasında benzetim programından yararlanılmıştır. Bir gemi işletmeciliğinin 1 aylık sürede karşılaştığı durumları ve faaliyet miktarları gözlemlenerek benzetim programına aktarılmıştır. Hazırlanan benzetim, daha doğru sonuç verebilmesi adına 60 aylık periyot ile tekrarlanmıştır. Bu sayede, işletmenin karşılaşabileceği olası farklı yoğunlukların tespiti gerçekleştirilmiştir. Bu yoğunluklar; en az yoğunluk, ortalama yoğunluk ve en fazla yoğunluk olarak çalışmada belirtilmiştir. Elde edilen faaliyet miktarları öncelikle Faaliyet Tabanlı Maliyetlendirme yöntemi ile maliyet hesabında kullanılmıştır. Olası farklı yoğunluktaki maliyetin belirlenmesi gerçekleştirilmiştir. Daha sonra çalışmada kullanılan ikinci modelleme olan Zaman Odaklı Faaliyet Tabanlı Maliyetlendirme yöntemi kullanılmıştır. Önceki modelde kullanılan faaliyet miktarları için geçen sürenin hesaba katılması sağlanmıştır. Zaman Odaklı Faaliyet Tabanlı Maliyetlendirme yönteminde ayrıca kullanılmayan süre hesaplaması gerçekleştirilmiştir. En son olarak gemi işletmesinin geleneksel maliyetlendirme yöntemi ile hesaplaması yapılmıştır. En son olarak üç farklı maliyetlendirme yöntemi ile yapılan maliyet hesaplamalarının karşılaştırılması yapılmıştır. Elde edilen sonuçlara göre, geleneksel maliyetlendirme yönteminin diğer modellemelere göre daha fazla maliyet belirlediği görülmüştür. Faaliyet tabanlı maliyetlendirme yöntemin de 5,470.19 Usd, yani toplam maliyetin %0,68 aşağısında, zaman odaklı faaliyet tabanlı maliyetlendirme yönteminde ise 4,079.64 Usd, yani toplam maliyetin %0,51 aşağısında, fark olduğu görülmüştür. Elde edilen bu sonuçlara göre işletmenin hedeflediğinden daha uyguna yüklemeyi gerçekleştirdiği söylenebilmektedir. Ancak bu sonuçların bir diğer gerçeği de, toplam yıllık maliyetlerin değişmediği göz önüne alındığında, işletme diğer yüklemelerinde tahmin ettiği maliyetten daha fazla maliyete taşımaları gerçekleştirdiği söylenebilir. Zaman odaklı faaliyet tabanlı maliyetlendirme yöntemi ile elde edilen bir diğer sonuç ise çalışanların işe harcadıkları zamanların doğru tespit edilmesidir. Elde edilen kullanılmayan kapasite rakamlarına göre işletmenin daha fazla gemi ile çalışmasına imkân sağlayabilecek personele sahip olduğu görülmüştür. İşletmeye olası farklı tavsiyeler verilmiştir. Mali veriler dışında, bu tez çalışması ile denizcilik sektörünün daha rekabetçi olabilmesi ve stratejik bir yönetime bürünebilmesi adına imkânların olduğu gösterilmiştir. Literatürdeki diğer çalışmaların aksine tüm maliyetler aynı anda değerlendirilmeye alınmış ve gelenekselin dışındaki modellemeler ile de işletmelerin çalışabileceği gösterilmiştir. Akademik açıdan bakıldığında ise, modellemelere destek olması adına benzetim programı kullanılmış ve olumlu sonuçlar verdiği görülmüştür. Bu sayede deniz işletmeciliği literatürüne katkı sağladığı düşünülmektedir.