İran Tebriz konutlarında ana yaşam mekanındaki değişimin sentaktik irdelenmesi

Abstract

Yaklaşık 8000 yıl boyunca varolmuş geleneksel İran konut mimarisi son yüz yılda unutulmaya yüz tutmuştur. 19. yüzyıl ortalarından itibaren Kaçar Şahı Nasıreddin Şah'ın batı mimarisi ile tanışması ve ondan etkilenmesi ile başlayan ve 20. yüzyıl içinde farklı teknik ve üslupların gelişiyle ilerleyen süreçte, geleneksel İran mimarisi değişime uğramıştır. Aslında bu değişime siyasi ve askeri olaylar öncülük etmiştir: Sürecin başlangıcı, 1514'te Safeviler ile Osmanlılar arasında gerçekleşen Çaldıran Savaşı'na dayanmaktadır. Bu savaşta ve daha sonra Basra Körfezi'nde Portekizliler'e karşı verilen savaşta İran ordusu geleneksel silahlara sahipken, karşı taraflar modern silahlara sahiptir. Bu savaşlardaki yenilgi, İran şahlarına batı dünyasını takip etmeleri gerektiğini göstermiştir. Bu bağlamda, ordunun modernleşmesi için önce Rusya'dan, sonra da İngiltere'den yardımlar alınmıştır. Askeri ve siyasi gelişmeler sonucunda batı ile kurulan ilişkiler, Nasıreddin Şah'ın 50 senelik hükümdarlığı süresince artarak ülkeyi Batılılaşma yoluna sokmuştur (Ghobadian, 2004). Batılılaşma sürecinde halka sunulan yeni yaşam tarzı, sosyo-kültürel ve ekonomik yapıyı etkilemiştir. Bu değişim insanları ve insanların yaşadığı mekanları da değiştirmiştir. Bu tezde, bahsedilen süreçte konut mimarisindeki değişim süreci ve bu süreçteki kırılma noktaları ve nedenleri, Tebriz evindeki merkezi mekan geleneği üzerinden irdelenecektir. Bu çalışmada İran'ın Tebriz kentinde inşa edilmiş konutlarda merkezi mekan olgusunun kronolojik gelişimi ile evrimi, gelenekselden ilk modern konuta ve daha sonra apartmanlara geçişte değişimi ve dönüşümü araştırılmaktadır. Çalışmada Revak'ın Tebriz geleneksel evlerindeki önemi, gelişimi ve daha sonra kullanılmama nedenleri de irdelenmektedir. Ayrıca geleneksel Tebriz evinden çağdaş konuta ve apartmanlaşma sürecine geçişte avlu, revak ve ana yaşam mekanı arasındaki ilişki, ana yaşam alanları, özel alanlar, geçiş alanları ve servis alanları arasındaki ilişkiler ve dönüşümleri araştırılmaktadır. Geleneksel ile modern Tebriz konutlarında mekansal örgütlenme ve sosyal yapı arasındaki ilişkinin ortaya konulması tezin hedeflerinden birini oluşturmaktadır. Bu bağlamda 19. yüzyıldan 20. yüzyıl başına kadar geçen zamanda, İran'ın Tebriz kentinde inşa edilmiş geleneksel hayatlı evler, çağdaş sıra evler ve apartman konutlar incelenecektir. Çalışmanın ana hipotezi, kültürel değişikliklerin konut mekanlarının örgütlenişini etkilediği ve yönlendirici role sahip olduğudur. Bu hipotezi sınamak ve desteklemek için gerekli bilgiler arşivlerden, binalarda yapılan rölövelerden ve görüşmelerden elde edilmiştir. Hipotezin doğruluğunu sınamak için Mekansal Dizim yöntemi kullanılmakta, 30 adet örnek bina planları üzerinden sentaktik analizler yapılmaktadır. Analizlerde ev mekanlarının ortalama derinlik (Mean Depth), bütünleşme (Integration), bağlantısallık (Connectivity), kompaktlık (Compactness), eş görüş alanı (Isovist area) ve eş görüş alanının çevresi( Isovist primeter) gibi sentaktik değerleri Syntax 2D yazılımı ile elde edilmektedir. Bu yöntem yardımı ile Tebriz konutları üç ayrı dönem olarak ele alınmıştır. Birinci dönem 1800 ile 1960 arası Kaçar ve birinci Pehlevi dönemi geleneksel konutları, ikinci dönem 1940 ile 1960 arası ikinci Pehlevi ve İslam Cumhuriyeti az katlı evleri ele alınmıştır. Üçüncü dönem devrim sonrası 1990 ile 2010 arası İslam Cumhuriyeti dönemi apartman konutları araştırılmıştır. Tez kapsamında sosyal yapı ve mekanın karşılıklı etkileşimini ortaya koymak ve mekansal konfigürasyonlarda temel değişmezleri irdelemek için mekansal dizim kuramı uygulanmaktadır. Sosyal, politik ve kültürel etkenlerin dönüşüm süreçlerinde konut morfolojisi ve mekansal öğeler arasındaki ilişkiyi nasıl değiştirdiği ve yönlendirdiği sentaktik olarak analiz edilmektedir. Bu bağlamda mekansal davranış ve sentaktik teorilerle insan davranışları ile mekan ve mekansal öğeler arasındaki ilişkiler irdelenecektir. Bu konuda çeşitli yöresel mimari örnekleri üzerinden kabul görmüş araştırmalar, tezin başlangıç noktası olan yöresel ve geleneksel Tebriz evlerine zemin hazırlamaktadırlar. Daha sonra modern az katlı konut ve apartmanlara geçiş dönemlerinde Mekansal Dizim ve Mahremiyet teorileri kapsamındaki çalışmaların ışık tuttuğu yol üzerinden, bu kentin konut tipolojisi ve bu tipolojilerin oluşumundaki sosyo-kültürel etkenler irdelenmektedir. Analizler için gerekli çizimlerin çoğu, yerinde rölöve alınarak baştan çizilmiştir. Tebriz'in en eski fotoğraf arşivine sahip olan Cedidülislam Fotoğrafçılık'ın arşivlerindeki eski kent ve konut fotoğrafları taranmıştır. Tez kapsamında Tebriz'in dönemler arası konut değişimlerini en yakından bilen mimar, müteahhit ve mühendisler ile görüşmeler yapılarak mekansal organizasyonlardaki değişiklik ve dönüşümlerin sebepleri hakkında ipuçları elde edilmiştir. Tüm konut planları kronolojik sıraya göre dizilmiş ve toplamda otuz adet örnek incelenmiştir. Her üç dönemdeki evler altı fonksiyonel alana ayrıştırılmış; elde edilen analiz verileri, bu alanlardaki ortalama değerleri ile ayrıca hesaplanmıştır. Bu alanlar açık geçiş, kapalı geçiş, sosyal, özel, mutfak ve servis alanı olarak adlandırılmıştır. Daha sonra en sığ mekanlar belirlenmiş, sığ mekandan derin mekana doğru sıralamalar yapılarak geleneksel konut, çağdaş az katlı konut ve apartman konutu örneklerinde bu sıralamanın nasıl değiştiği incelenmiştir. Sentaktik özelliklerini koruyan mekanlar ve değişime uğramış mekanlar belirlenmiştir. Böylece sentaktik analizlerden elde edilen sonuçlara göre Tebriz evlerinin geleneksel dönemlerde en yüksek bütünleşme değeri ile evin en sığ mekanı olan açık geçiş mekanı olduğu ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla evin diğer mekanları hayat ve revağın etrafında konumlanmış ve iç mekanklara doğru geçişte derinliğin ve mahremiyetin arttığını görmekteyiz. Aynı şekilde ikinci dönem az katlı konutlarda açık geçiş mekanlarının önemini ve merkezilik özelliğinin devam ettiğini görmekteyiz ve bir önceki döneme göre evin orta holu en yüksek bütünleşik değeri ile en sosyal mekan konumuna geldiği de görülmüştür. Sonuç olarak servis ve özel alanlara geçişi sağlayan orta hol evin içinde en sığ ve bütünleşik mekan konumuna gelmiştir. Apartman evlerinde ise makansal kurugunun değişmesi ile orta holun yerini evin giriş holu ve koridor almıştır. Bu yüzden geniş ve hayatlı evlerden apartmanlara kadar ki bu araştırmalar Tebiz evlerinin merkezi mekan kugusundan daha çizgisel ve koridor etrafında konumlanan yaşam alanları haline geldiği görülmüştür. Tebriz evlerinde mekanların değişimini ve dönüşümünü gösteren bu araştırmada asıl önemli olan değişim noktalardır. Bunlardan birincisi ve en önemlisi, arazi büyüklüğünün değişmesi ve arazi alanlarının 1969 yönetmeliğine göre 2000-1000 metrekareden 600-200 metrekareye düşürülmesidir. Öte yandan, 1993 yılında apartman binalarına yapım izin verilmesiyle ilgili imar kanunu, geleneksel ve modern evler arasındaki geçiş sürecinde bir başka değişim noktası olmuştur. Bir diğer önemli etken ise, evlerin ısıtma sistemlerinin soba dan radyatörlü merkezi ısıtma sistemlerine , yığma yapı sisteminden çelik ve beton yapılara geçilmesidir.Özet olarak televiyonun ve teknolojik gelişmelerin gelmesi ile ev in yaşam alanlarındaki mekansal düzen ve hatta mobilyalar bile değişmiştir. Pahlavi Hanedanlığı döneminde nüfus artışı, köylerden şehirlere göçün artması, modernleşme ve büyük ailelerden çekirdek ailelere geçiş gibi toplumdaki sosyo-kültürel değişimler ve sonrasında İslam Cumhuriyeti'nde günlük yaşamda dini kuralların önemi ve toplumda kadın erkek ilişkisinin kıstlanması yaşam ve sosyalleşmenin evlere geçmesine sebep olmuş ve geleneksel evlerin ana özellikleri olan açık ve yarı açık mekan, misafir odası ve oturma odası gibi mekanlar modernleşme sırasında karakterini ve önemini yitirmiştir. Bu çalışmada mekansal dizim metodu kullanılarak bu değişiklikleri ve bunların Tebriz evlerinin mekansal örgütlenmeleri üzerindeki etkilerini incelenecektir.

Iranian domestic architecture, which can be traced back to the last 8000 years, has been falling into oblivion for the last century. Traditional Persian architecture went into a transformation process from the middle of 19th century, when Naser al-Din Shah Qajar met western architecture, and afterwards, the process continued with the technical and stylistic developments in 20th century. The precursor of this transformation can be found in former political and military events. In the Battle of Chaldiran between Safavids and Ottomans in 1514, and the battle between Safavids and Portugueses in Persian Gulf, the Persian army fought with traditional weapons, while their enemies had modern ones. The defeats in these battles persuaded the Persian Shahs that they should follow the western world. They modernized their army with the assistance from Russia and England. The relationships established with the west through military and political channels improved in the fifty-year-period of Naser al-Din Shah, and resulted in the westernization of the country (Ghobadian, 2004). Westernized lifestyle transformed socio-cultural, economic and spatial aspects of the society. This thesis focuses on the transformation of domestic architecture, the breaking points in this process, and their causes in the context of central space tradition in Tabriz houses. This research analyzes the chronological development and transformation of central space in the houses built in Tabriz, from traditional houses to first modern residences and to apartment houses. A subject of the research is the importance and development of Revak in traditional houses, and its disappearance in the later architectural practices. The transformations in the relationships among yards, revaks and main living spaces, private spaces, service spaces and transition spaces in in the evolution from traditional Tabriz house to modern residence and to apartment houses are analyzed. One of the main aims of the thesis is to explore the relationship between spatial organization and social structure. In this context, the case includes the analysis of traditional houses, modern houses and apartment houses from 19th to 20th century in Tabriz, Iran. The main hypothesis of the research is that cultural transformations influence and determine spatial organization of the houses. This hypothesis is tested with the data from archives, building survey drawings and interviews with architects and contractors. The building plans are syntactically analyzed with the use of Spatial Syntax method. The software Syntax 2D is used to get syntactic values of 30 sample buildings spaces, such as mean depth, integration, compactness, connectivity, isovist area and isovist perimeter. The reciprocal relationship between social structure and space, and basic invariables of spatial configurations are revealed by spatial syntax theory. How the morphology of the house and spatial elements is transformed by social, political and cultural factors is analyzed syntactically. In this context, spatial behavior theory and syntactic theory are used to explore human behaviors and spatial elements. With the help of this method, Tabriz houses are considered as three separate periods. The first period between 1800 and 1960 Qajar and the first Pahlavi period traditional houses, the second period between 1940 and 1960, the second Pahlevi and the Islamic Republic low-rise houses were discussed. In the post-revolution period between 1990 and 2010, apartment houses in the Islamic Republic period were investigated. The aim of this research is to understand the logic behaind organization of spaces and the morphological characters in traditional, modern row houses and apartment houses of Tabriz by analysing plans from1900 to 2010 period. Then we can understand the changes of size or location of spaces and continuty of use of spaces and organization between spaces periods. The thesis refers to well accepted researches on local architectural examples in traditional Tabriz houses. The residential typology of the city and their socio-cultural contexts in transition to modern houses and apartment houses are studied in terms of Spatial Syntax and Privacy theories. Most of the drawings used were made by the author by surveying the buildings. The oldest and richest photography archive of Cedidülislam Photography Studio was scanned for old city and residence photographs. Architects, contractors and civil engineers who witnessed the transformation in Tabriz were interviewed on the transformations of spatial organizations of houses, and the causes of these transformations. Thirty examples ordered chronologically were analyzed in three periods and six functional areas. The data analyzed are also given in mean values. The six functional areas are outdoor transition space, indoor transition space, social space, private space, kitchen and service space. These spaces are analyzed and sorted according to their depth and integrity from traditional houses to apartment houses. The spaces which preserved their syntactic characteristics and which were transformed are explained. Thus, according to the results obtained from the syntactic analysis, it was revealed that the houses of Tabriz had the highest integration value in the traditional periods and the open transition spaces are the shallowest places of the houses. Therefore, the other spaces of the house are located around hayat and we see that the depth and privacy in the passage towards the interiors are increased. In the same way, we see that the importance of open spaces and the centrality feature continue in the second period low-rise houses. As a result, the middle hall that provides service and private spaces has become the most shallow and integrated space. In the apartment houses, the central hall has been replaced by the entrance hall and the corridor. For this reason, it is seen that from the large traditional houses with hayat to the apartments, houses have become more linear and the living areas are located around the corridor. The main changing points in this research are very important and they show the changes and transformation of the spaces in Tabriz houses. The first and the main one is the change of the size of lands and decrease of land areas from 2000-1000 square meters to 600-200 square meters by 1969 regulations which has effected the plan sizes and characteristics of spaces. On the other hand, 1993 law about the permission to apartment buildings is another point of change between the traditional and modern houses. The other important parameter is the technological development such as heating system of houses from stove to central heating systems by radiator, building structure systems from masonry to steel or concrete and the use of television which affected the arrangement of furniture in the living spaces of the houses. Socio-cultural changes in society such as population growth, immigrations to cities, modernizations and decrease in family size during Pahlavi Dynasty and after that during Islamic Republic the religious roles importance in daily life and restrictions of women in society have changed the character of open spaces, semi open spaces, guest room and living room, which were the main characteristics spaces of traditional houses but during modernization they have lost their importance in spatial configuration. In this study by using space syntax methodology we are going to study these changes and their effects on Tabriz houses space arrangements.