Türkiye'de iklim değişikliğinin tarımsal ürün verimliliğine etkilerinin bölgesel olarak değerlendirilmesi

Abstract

Küresel iklim değişikliği, 20. yüzyılın ortalarından itibaren gündemde olan, tüm dünyayı etkileyen, çözülmesi ve anlaşılması güç olan önemli bir çevre sorunudur. İklim değişikliği, doğal olarak veya insan faaliyetleri nedeniyle iklimde zamanla meydana gelen uzun vadeli değişiklik şeklinde tanımlanmaktadır. Geçmişten günümüze uzanan belirgin etkilerinin yanı sıra küresel ölçekte çözüme yönelik önlemler alınmadığı takdirde, bu etkilerin gelecek dönemlerde de artarak devam etmesi beklenmektedir. İklimde gözlemlenen değişiklikler doğal yaşam alanları, toplum sağlığı, ekonomik yapı ve gıda üretimi gibi birçok yaşamsal faaliyet üzerinde olumsuz etkiye sebep olmaktadır. Gıda üretimi ise yaşamsal faaliyetlerin sürdürülebilir kılınması için gerekli olan bileşenlerin başında gelmektedir. Tarımsal üretim; toprak, su kaynakları, güneş ışığı ve sıcaklık gibi çevresel faktörlere bağlı olması nedeniyle değişen iklim şartları karşısında en savunmasız faaliyetlerden biridir. Küresel ortalama sıcaklıktaki artış, yağış rejimlerindeki değişim, doğal kaynakların azalması, toprak sağlığının bozulması ve biyolojik çeşitliliğin azalması gibi etkenler tarımsal üretim döngüsünü olumsuz etkilemektedir. Değişen iklim koşulları nedeniyle üretimdeki sulama suyu talebinin artışı, hastalık ve zararlı türlerde artış, dikim ve hasat zamanlarındaki kayma ve ürünlerdeki fizyolojik değişimler sonucunda ürün verimliliğinde azalma gibi etkiler gözlemlenmektedir. Küresel iklim değişikliğinin yıkıcı etkilerinin tartışıldığı günümüzden geçmişe dönük bakıldığında, uluslararası ve ulusal çerçevede yaşanan politik süreçler doğrultusunda tarımsal yapıda zaman içinde dönüşüm olduğu ve bu değişimlerin ekolojik tahribatları ivmelendirdiği açıkça söylenebilmektedir. Süreç içinde yaşanan çeşitli ekolojik tahribatlarla birlikte Türkiye tarımı hem iklim değişikliğini etkileyen hem de üretim artışı odaklı yaklaşımlar nedeniyle iklim değişikliğinden olumsuz etkilenen bir faaliyet haline gelmiştir. İklim değişikliği faktörlerine bağlı olarak ürün verimliliğindeki değişimi araştırmak ve geleceğe yönelik tahminlerde bulunmak amacıyla dünyada ve Türkiye'de birçok senaryo çalışması da yürütülmektedir. Dünya genelinde artan nüfus nedeniyle talebi ve üretim değeri giderek artan buğday, mısır ve ayçiçeği, küresel ölçekteki ve Türkiye'deki gelecek dönemlere yönelik yapılan verim senaryoları kapsamında en fazla çalışılan ürünlerdir. Geniş ve çeşitli kullanım alanlarına sahip olan buğday, mısır ve ayçiçeği ürünleri, Türkiye'deki tarımsal üretimin en geniş çaplı ekim alanlarını ve yüksek üretim değerlerini kapsamaktadır. Artan gıda talebinin sağlanabilmesi adına Türkiye'deki buğday, mısır ve ayçiçeği ürünlerinin gelecekteki verim tahminlerinin araştırılması bölgesel üretim planlaması açısından oldukça önemlidir. Meteoroloji Genel Müdürlüğü'nün sıcaklık ve yağış projeksiyonlarının altlık olarak kullanıldığı 2050 ve 2080 yıllarına dair oluşturulan haritalar üzerine, bölgesel çalışmalardan derlenen buğday, mısır ve ayçiçeği verimiyle ilgili tahmin sonuçları eklenmiş ve büyük ova alanlarıyla birleştirilmiştir. Analiz haritalarına dahil edilen ve bölgesel olarak yapılmış olan iklim değişikliği ve buğday, mısır ve ayçiçeği verimi çalışmalarına literatür araştırması yoluyla erişilmiştir. Çalışma kapsamında oluşturulan haritalarla, bölgelere göre değişen iklim koşulları ve buna bağlı olarak Türkiye'deki buğday, mısır ve ayçiçeği veriminin iklim değişikliğinden etkilenebilirliğini ortaya koyan araştırmalar derlenerek ülke genelini ele alan tüm senaryolar aktarılmıştır. İklim değişikliği projeksiyon sonuçlarına göre; bölgelere göre boyutları farklılık gösterse de genel olarak sıcaklığın artacağı ve yağışların azalacağı belirtilmiştir. Yine verim tahmininde bulunan senaryo çalışmaları sonuçlarının da bölgelere ve ürün türüne göre farklılık gösterdiği tespit edilmiştir. Ayrıca küresel ısınmanın tarımsal üretimi de kapsayan farklı alanlardaki etkilerinin azaltılması ve bu etkilere uyum sağlanabilmesi için Türkiye genelinde yapılan bölgesel eylem planları gibi ulusal çalışmalar da incelenmiştir. Yapılan ulusal çalışmalarda, beklenen etkiler kapsamında tarımsal üretim faaliyetleri konusuna hangi boyutlarda yer verildiği irdelenmiştir. Literatür araştırması yoluyla ulaşılan ve verim tahmininde bulunan senaryo çalışmaları sonuçlarının da bölgelere ve ürün türüne göre farklılık gösterdiği tespit edilmiştir. Temel tarım ürünleri verimliliğinin ülke genelinde birçok bölgede olumsuz etkileneceğini göstermektedir. Çalışmaların tahmin sonuçları ortalamalarına göre, 2050'li yıllarda buğday veriminin sırasıyla en fazla büyük ova alanlarının yoğun olarak yer aldığı İç Anadolu, Trakya ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde azalması beklenmektedir. 2080'li yıllarda ise buğday veriminin en fazla düşeceği bölgelerin başında Güneydoğu Anadolu, İç Anadolu ve Doğu Anadolu Bölgeleri gelmektedir. Yine çalışmaların sonuçlarına göre; gelecekteki mısır veriminin, üretim ve verim değerlerinin yüksek olduğu İç Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve Akdeniz Bölgesi'nde büyük oranda azalması beklenmektedir. 2080'li yıllara dair tüm bölgelerde mısır verimini araştıran çalışmanın sonucuna göre, verimin en fazla başta Doğu Anadolu olmak üzere İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde düşeceği tahmin edilmektedir. 2080'li yıllar için Çukurova Bölgesi'ni ayrıca çalışan iki çalışmanın verim değerlerine yönelik senaryo çalışmaları da, Çukurova Bölgesi'ndeki mısır veriminin iklim değişikliğine bağlı olarak büyük oranda azalacağını göstermektedir. Ayçiçeği ürününe yönelik tüm bölgeleri ele alan çalışmaların verim tahminleri incelendiğinde, iklim değişikliğine bağlı olarak 2050'li yıllarda verimin en fazla İç Anadolu ve Akdeniz Bölgelerinde düşeceği görülmektedir. Marmara Bölgesi, Konya İli ve Adana İlini ayrıca ele alan çalışmalardan bazısı verim artışı bazısı ise verim azalışı tahminlerinde bulunmuştur. 2080'li yıllarda ise ayçiçeği veriminin Konya Ovası çevresinde ve Trakya Bölgesi'nde verimin düşeceği alanların başında gelmektedir. Tüm bu etkilere yönelik sürdürülebilir tarım metotlarının uygulanması, üretim düşük olmasına rağmen verimi yüksek olan alanlarda yüksek verimi korumaya yönelik politikaların geliştirilmesi ve verimin en yüksek oranda azalacağı yerlerde üretimi artırmak gerekebileceği için bu bölgelerdeki büyük ova alanlarını korumaya yönelik politikaların geliştirilmesi önerilmektedir. Günümüze kadar süregelen üretimi artırmaya yönelik politikaların aksine iklim değişikliği çerçevesinde ürün verimliliğine odaklanan, üretim sürecindeki ekolojik tahribatın önüne geçecek, sürdürülebilir kaynak kullanımını hedef alan ve tarımsal üreticiyi destekleyen bölgesel politika ve çalışmaların çeşitlendirilmesi ve geliştirilmesi önem taşımaktadır. Bu çalışma; uluslararası ve ulusal ölçekteki verim tahminlerini ele alan çalışmaları inceleyerek ve ürünlerin bölgelere göre gelecekte beklenen verim değişimlerini bir araya getirerek, iklim değişikliğinin ürün verimine etkilerini Türkiye odağında üretilen haritalarla birlikte tartışmayı amaçlamaktadır. Çalışmanın hedeflediği bu tartışma; mekansal olarak uygulanacak tedbirlere altlık oluşturması, uyum ve azaltım kapsamında alınacak önlemlere bölgesel ölçekte yön vermesi ve yeni akademik tartışmalara alan açması açısından önem taşımaktadır.