The social space of relations: Local and nonlocal networks of migrants in Istanbul

Abstract

İkamet yerine göre ayrışma metropoliten kentlerde çok uzun zamandır var olan bir olgudur ve farklı disiplinlerden çok sayıda araştırmanın konusu haline gelmiştir. Günümüzde de hala yaygın bir araştırma konusudur; çünkü ikamet yerine göre ayrışma kentlerin değişen küresel ve yerel koşullar altında geçirdiği yapısal dönüşümlerin bir veçhesidir. İkamet yerine göre ayrışma örüntülerinin hem kentte yaşayanların kent içi hareketliliği hem de yurt içi ve yurt dışından gelen yeni göçmenlerin yer seçimiyle yeniden üretilmesi, değişen koşullara bir cevap olarak görülmelerinin nedenidir. Dolayısıyla, metropoliten kentlerde göçmenlerin ikamet yerlerine göre ayrışması keşfedilmesi gereken önemli konular arasında yer almaktadır. Göçmenlerin ikamet yerine göre ayrışması üzerine yapılan birçok araştırma göçmenlerin ilişkilerini dikkate almamaktadır. Ne var ki, göçmenlerin fiziksel mekanda ayrışması yalnızca sahip oldukları özelliklerle açıklanamayacak kadar karmaşık bir konudur. Göçmen gruplarının kendi içlerindeki ve diğer gruplarla ilişkileri ayrışma örüntülerinin oluşması ve dönüşümünde önemli rol oynamaktadır. Bu ilişkinin tersi de geçerlidir; fiziksel mekanlar ilişkilerin ortaya çıktığı (veya çıkmadığı), güçlendiği veya yok olduğu ortamlardır. Sosyal ağlar ve ikamet yerine göre ayrışma arasındaki bu etkileşim düşünüldüğünde, her ikisinin de birbirini etkilediği ve bu etkinin süregelerek spiral bir yapı oluşturduğu çok açıktır. Hangisinin hangisini daha önce etkilediği veya hangisinin önce etkilendiğinden çok, yerel ve yerelden bağımsız bağların farklı yerel ortamlardaki farklı nitelikte kişiler için ne şekilde çalıştığını açıklamak için kişilerin ağlarının mekansal ve sosyal veçheleriyle ortaya konması önemlidir. Bu nedenle bu tez göçmenlerin ikamet yerine göre ayrışmasını ilişkilere odaklanarak açıklamaktadır. Bu tezin amacı İstanbul'da ikamet yerine göre ayrışan göçmenlerin sosyal ağlarının yapısını ve kompozisyonunu incelemek ve göçmenlerin yerel ve yerelden bağımsız bağlarının biçimlerini göstermektir. Bu amaca ulaşmak için tez sosyal alan kavramı üzerine inşa edilmiştir. Öncül tanımlar yapmadan ve aktörleri kategorilendirmeden ilişkileri analizin birimi haline getirmemizi sağlayan ağ yaklaşımına göre sosyal alan sosyal ilişkilerin alanıdır. Ağların yapısı ve kompozisyonu ile ilişkilerin örüntüsü sosyal alana tekabül eder. Dahası, sosyal alan analiz sürecinde tanımlanan üretilmiş (generated) bir alandır. Bu çalışmanın amacı değişkenler arasında nedensel ilişkiler aramak ve bulmak değil, sosyal ilişkiler tarafından oluşturulan bir alanda farklı bağlamları yakalayabilmektir. Daha sonra bireylerin özellikleri ve davranışları farklı bağlamlarda incelenecektir. Aynı zamanda, ilişkilerin gerçekleştiği coğrafi birimler de değerlendirilecektir. Bu türden bir yaklaşım sosyal ağlar ve göçmenlerin özellikleri arasında lineer ilişkiler bulmaya çalışan diğer çalışmalarda kullanılmamıştır. Başlangıç noktasını sosyal alan kavramından alan ve İstanbul'daki göçmenlerin ilişkilerinin sosyal alanını inceleyen bu tez bahsedilen yeni yaklaşımı ortaya koyacaktır. Tezin cevap bulmayı amaçladığı dört ana araştırma sorusu aşağıda özetlenmiştir: 1. Sosyal alan kavramı kentsel ayrışma ile göçmenlerin sosyal ağları arasındaki ilişkiyi anlamada kullanılabilir mi? 2. Kentsel ayrışma ile göçmenlerin yerel ve yerelden bağımsız bağları arasında ne tür bir ilişki vardır? 3. Kentsel ayrışma ile göçmenlerin ağlarının niteliği arasında ne tür bir ilişki vardır? 4. Yerel ve yerelden bağımsız bağların çeşit ve gücüne göre farklılıkları nelerdir? İstanbul'da yaşayan göçmenlerin sosyal ağları ile ilgili bir çalışma yapmak için öncelikle ikamete bağlı kentsel ayrışmanın keşifsel bir analizinin yapılması, çalışma alanının belirlenmesi açısından gerekli görülmüştür. TÜİK'in 2000 yılı nüfus sayımı verileri kullanılarak İstanbul'a 1995-2000 yılları arasında yurt dışından göç edenlerin geldikleri ülkelere göre, yurt içinden göç edenlerin ise geldikleri illere göre İstanbul ilçelerinin katmanlaştırılması ile seçilmiştir. Bunun için Mütekabiliyet (Correspondence) Analizi kullanılmış ve analiz sonucu göçmenlerin istatistiksel olarak anlamlı yığılmalar gösterdiği ilçeler tespit edilebilmiştir (bkz. 4. Bölüm). Yapılan ön analiz sonuçlarından yola çıkılarak Makedonya, Arnavutluk ve Yugoslavya'dan çıkan göçlerin yoğun ölçüde Bayrampaşa ilçesinde son bulması; Türkiye'nin metropol illerinden gelen göçlerin ise Beşiktaş ilçesinde yoğunlaşması ve yine bu ilçede de Makedonya, Arnavutluk ve Yugoslavya'dan gelen göç akımlarının yüksek temsili nedenleriyle çalışma alanı Bayrampaşa ve Beşiktaş ilçeleri olarak belirlenmiştir. Çalışma, Bayrampaşa ve Beşiktaş'ta ikamet eden Makedonya, Arnavutluk ve Eski Yugoslavya ülkelerinden göç edenlere ve Beşiktaş'ta ikamet eden Türkiye'nin İstanbul'dan sonraki en büyük metropolü Ankara ile sınır ili Eskişehir'den göç edenlere odaklanacaktır. Biri kentin merkezinde diğeri çeperinde yer alan bu iki ilçe coğrafi konumlarına, arazi kullanım özelliklerine ve sosyal yapılarına göre birbirinden farklıdır. Tezin ampirik kısmı yüz yüze yapılan 126 adet kişisel ağ anketinden elde edilen verinin Kişisel Ağ Analizi (Personal Network Analysis), Çoklu Mütekabiliyet Analizi (Correspondence Analysis) ve Hiyerarşik Kümeleme Analizinin (Hierarchical Cluster Analysis) birlikte kullanımı yoluyla katmanlaştırılmasını içermektedir. Kişisel ağ analizi, kullanması gereken verinin özelliği sebebiyle kendine has bir anket yöntemine sahiptir. Bu anket; (i) Bireyin (ego) sahip olduğu özellikleri, (ii) Bireyin kendisi ve sosyal ağında yer alan diğer kişilerle arasındaki ilişkilerin içeriği (görüşme sıklığı, birbirlerini ne zamandan beri tanıdıkları vb.) ve bu kişilerin özellikleri, (iii) Bireyin ağında yer alan her kişi (alters) arasındaki ikili ilişkilerin içeriği hakkında bilgi toplamaya yaramaktadır. Bireyin ağında yer alan kişiler arasındaki ikili ilişkiler hakkındaki bilgi, bireyin kişisel ağ yapısını ortaya koymak açısından kesinlikle elde edilmesi gereken bir veridir. Bireyin sosyal ağının yoğunluğu (density), merkeziyeti (centrality) gibi istatistiki ölçümler buradan elde edilen bilgi ile hesaplanabilmektedir. Bireyin sosyal ağının yoğunluğu bireyin ağında bulunan kişiler arasındaki mevcut ikili bağlantı sayısının olabilecek azami ikili bağlantı sayısına oranıdır. Merkeziyet ise bireyin sosyal ağındaki kilit kişilerin ortaya konmasını sağlamaktadır. Bu çalışmada, yapılan 126 anket ile göçmenlerin kendi özellikleri, ağlarında bulunan kişilerin (her göçmen için 24'er kişi) özellikleri ve göçmenler ile ağlarındaki kişilerin arasındaki ilişkiler (toplamda 3024 bağ) hakkında bilgi toplanmıştır. İkamet yerine göre ayrışma ile göçmenlerin ağlarının yerel ve yerelden bağımsız bağ kompozisyonu ve ağlarının niteliği (ağda bulunan yüksek ve düşük eğitimli kişilerin oranı) arasındaki ilişki ağlarda bulunan kişilerin (alter) coğrafi konumları bilgisi kullanılarak irdelenmiştir. Araştırmanın sonuçları korunmuş topluluk (community-saved) ve serbestleşmiş topluluk (community-liberated) savlarının her ikisinin de farklı göçmen grupları için geçerliliğini göstermiştir. Ayrıca, yüksek oranda yerel (mahalle) bağları içeren ağlar kaynak yönünden görece zayıf, düşük oranda yerel bağlar içeren ağlar ise kaynak yönünden görece zengindir. Türdeşlik (homophily) ilkesinin hemen hemen tüm göçmenlerde geçerliliği yüksek eğitim seviyesine sahip göçmenlerin ağlarında bulunan kişilerin de yüksek eğitimli olması ve dolayısıyla ağlarının kaynak yönünden zenginliği sonucunu doğurması ve aynı ilişkinin düşük eğitimli göçmenler için de geçerliliği ile ispatlanmıştır. Bayrampaşa her ne kadar Makedonya, Arnavutluk ve Sancak Bölgesi'nden göç edenlerin yüksek oranda temsil edildiği bir ilçe olsa da, Ankara ve Eskişehir'den İstanbul'a göç edenlerin (ve daha düşük oranda Makedonya, Arnavutluk ve Sancak Bölgesi'nden göç edenlerin) Beşiktaş ilçesinde yoğunlaştığı görülmüştür (Bölüm 4). Ancak, bu iki ilçede bulunan göçmenlerin ağ yapıları ve kompozisyonları birbirinden çok farklıdır. Dolayısıyla, belli bir göçmen grubunun bir mahallede veya ilçede yoğunlaşmasının bu göçmenlerin diğer gruplardan göçmenlerle ilişki kurmasını veya sürdürmesini engellediği savı -karmaşık ilişkiler dünyasındaki başka faktörlerin de varlığı düşünüldüğünde- her zaman doğru olmayabilir. Ayrıca incelenen tüm göçmen grupları için metropoliten kent sınırının bireylerin etkileşim alanını mahallelerinin sınırladığından daha yüksek oranda sınırladığı ortaya koyulmuştur. Mahalle bağları tüm ağları içinde büyük yer tutsun veya tutmasın, neredeyse tüm göçmenlerin metropoliten kent içinde bağları bulunmaktadır. Sosyal Ağ Analizi, Çoklu Mütekabiliyet Analizi ve Hiyerarşik Kümeleme Analizi'nin birlikte kullanımı verideki gizli örüntülerin tanımlanmasına ve ağlara ve bağlara pozisyon atanmasına aracılık etmiş ve genel profil eğilimleriyle benzerlik göstermeyen tekil örneklerin kaybolmamasını sağlamıştır. İlişkiler ve bireyler -değişkenler üzerinden- parçalara ayrılmadan ve bütünlükleri korunarak incelenmiştir. Böylelikle, ilişkilerin sosyal alanı oluşturulduktan sonra bu ilişkilere bağlanan göçmenler ve diğer kişilerin detaylı incelenmesi olanağı doğmuştur. Dolayısıyla, araştırma sonuçlarına dayanarak oluşturulan ağ tiplerindeki genel profile uyan veya uymayan (tekil özelliklere sahip) göçmenlerle (veya ağlarındaki kişilerle) kalitatif araştırmalar yapılabilir. Sosyal alanı ilişkilerin alanı olarak tanımlamak göçmenlerin ve ağlarında yer alan kişilerin ikamet yerleri bilgisini kullanarak coğrafi mekanın analize dahilini sağlamıştır. Ağlar ve ilişkiler, ikamet yerlerine göre ayrışmış göçmenlerin dış dünyalarıyla (mahalleleri, ilçeleri, metropolitan kentleri, göç ettikleri yerler veya dünyanın herhangi bir yeri ile) kurdukları ilişkilerin incelenmesi üzerinden fiziksel mekana dolaysız referansla tipleştirilebilmiştir. Böylece, kentte korunmuş topluluk (community-saved) ve serbestleşmiş topluluk (community-liberated) savlarının her ikisinin de geçerliliği gösterilebilmiştir.

Mimari ve toplum

Mimaride İnsan faktörleri

Mekan (Mimari)

Göç ve göçme