Küreselleşen Kentte Oyuncaklar: İstanbul'da Günümüz Oyuncaklarının Üretim Ağları Ve Tasarım Karakteristikleri

Abstract

Bir coğrafyanın sosyal, kültürel ve ekonomik yapısında yaşanan değişim ve dönüşümler kendisini gündelik hayatın ürünlerinde biçimsel ve yapısal olarak gösterir. Bu durum yapılı çevrede ve kent hayatında olduğu kadar gündelik hayat nesnelerinin ortaya çıkışı, gelişimi/evrimi ve sosyal hayatta varoluş biçimleri üzerinden okunabilir. Oyuncaklar da her kültür, toplum ve dönemde gündelik hayatın ve maddi kültürün önemli bir parçası olmuşlardır. Bu haliyle oyuncaklar, sadece oyunun fiziksel elemanları olmanın ötesinde, bir toplumun küreselleşme ile olan ilişkisini, biçimlerinden üretim yöntemlerine, kullanıcı ile olan ilişkilerinden kültürel referanslarına kadar birçok farklı şekilde okuma olasılığı tanımaktadır. Küreselleşme teorilerine yeni yaklaşımlar bu kavramın ve onun üzerine yapılan tartışmaların öncelikle salt ekonomik ilişkilere indirgenemeyeceğini iddia etmektedir. Bunun yanı sıra bu teoriler, küreselleşmenin sadece hakimiyetçi ve tektipleştirici etkilerinin olmadığını da öne sürmektedir. Küresel dinamikler hemen her coğrafya ve toplumda yerel aktörler tarafından değiştirilip dönüştürülmekte ve Yerel ile Küresel’in buluşmasında diyalektik bir kabullenme ve reddediş dışında birlikte var olma ya da hibritleşme gibi farklı eklemlenme biçimleri ortaya çıkabilmektedir. Hatta kimi zaman küreselleşmenin bir sonucu/özelliği olan yaratıcı ve fiziksel iş gücünün dünya üzerindeki dolaşımının hızlanması, teknoloji transferinin, üretim çeşitliliğinin ve bu üretim kaynaklarına erişiminin kolaylaşması birçok firmanın tasarım ve üretim stratejilerinde belirgin farklılaşmalar doğurmaktadır. Bu bağlamda diğer birçok gündelik hayat nesnesi gibi oyuncaklar da yerel ve küresel dinamiklerin etkileşiminin fiziksel karşılığını bulduğu nesneler olarak önemli bir araştırma konusu oluşturmaktadır. Bu araştırmanın temel eksenini gündelik hayat nesnelerinin küreselleşme etkisinde yaşadığı değişim ve dönüşümler oluşturmaktadır. Araştırmada, günümüzde oyuncakların tasarım ve üretim karakteristiklerinin ülkenin değişen sosyo-ekonomik ve kültürel şartları ile farklı taktikler üzerinden nasıl uyumlu hale getirildiği İstanbul örneği üzerinden incelenmektedir. Bu amaçla ilk olarak şehirde oyuncak üretiminin ortaya çıkışı ve gelişimi incelenmiştir. Tarihsel kaynaklardan faydalanarak ve oyuncak üretiminin ilk sistematik örneklerinden başlayarak, üretim etkinliklerinin ve oyuncak tipolojilerinin dönüşümü dönemin değişen şehirsel yapısı ve ekonomik, sosyal ve kültürel konjonktür bağlamında analiz edilmiştir. Burada edinilen bilgilerden faydalanarak üretimin farklı baskın dönemler üzerinden tanımlanması mümkün olmuştur. İstanbul’da varlık gösteren farklı tasarım ve üretim sistemlerinin incelenmesi güncel yapının anlaşılması için önemli bir altyapı oluşturmuştur. İstanbul’da ilk sistematik oyuncak üretimi Eyüp semtinde 17. Yüzyılda başlamıştır. Endüstri öncesi üretim pratikleriyle uyumlu olarak, yani çoğunlukla zanaatkârlar tarafından, basit araç gereçlerle ve geleneksel biçimlerin tekrarlanması üzerinden yaklaşık üç yüzyıl boyunca etkinlik gösteren bu sistemde geleneksel oyuncaklar, büyük oranda çevredeki malzemelerin yeniden kullanımı ile üretilmiş ve satılmıştır. Bu sistem zaman içerisinde, özellikle de 20. Yüzyılın yeniden şekillenen tasarım ve üretim pratikleri bağlamında yerini endüstriyel yöntemlerin, yeni malzemelerin ve güncel modellerin hâkim olduğu bir döneme bırakmıştır. Endüstriyel dönemde öncelikle üretimin coğrafi olarak şehrin birçok farklı noktasına nüfuz eden bir yapıya kavuştuğu görülmektedir. Başlangıçta kişisel girişimler yoluya değişmeye başlayan üretim zamanla birçoğu metal ve plastik gibi endüstriyel malzemelerle üretim yapan şirketlere doğru evrimleşmiştir. Bu durum şehrin değişmekte olan yapısı ile de uyum içerisinde gelişmiştir. Yeni sosyalleşme mekânları/alanları ve açılmakta olan alışveriş merkezleri kendi ayakları üzerinde durmaya çalışan endüstriyel oyuncakların kullanıcıya ulaşmasını kolaylaştırıcı bir etki yapmıştır. Bunun yanı sıra özellikle İkinci Dünya Savaşı sonrası kültürel etkiler ile oyuncak tipolojisi de değişmiştir. Başlangıçta ağırlıklı olarak yabancı oyuncakları yeniden üretmekte olan şirketler hem zamanla kendi özgün modellerini üretmeye başlamış hem de teknolojik değişime ayak uydurmaya çalışmışlardır. Malzeme teminindeki sıkıntılar, ekonomik kriz ve 1980’li yıllarda Türkiye’nin neoliberal ekonomiye ani eklemlenişi ile birlikte, var olan endüstriyel sistemin sürdürülmesi konusunda sorunlar ortaya çıkmış ve bugün endüstri-sonrası ya da küresel olarak nitelendirebileceğimiz sisteme doğru bir değişim gerçekleşmiştir. Tarihsel yapının araştırılması ve incelenmesi sonucunda güncel durumun tüm derinliği ile anlaşılması amacıyla İstanbul’da bugün etkinlik göstermekte olan küresel sistemin incelenmesi iki aşamada gerçekleştirilmiştir. İlk aşamada sektörde farklı tasarım ve üretim pratikleri gösteren aktörler ve alanlar belirlenmiştir. Daha sonra bunların şehir içerisindeki coğrafi ve endüstriyel organizasyonunun yanı sıra birbirleri ve küresel dinamiklerle ilişkileri ele alınmıştır. Bu bölümde, eski dönemlerle benzer endüstri öncesi ve endüstriyel üretim etkinliklerinin yanı sıra bugüne özgü yöntemlerin ve şirketlerin var olduğu ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla günümüzde İstanbul’da eski ve yeni birçok tasarım ve üretim pratiğinin bir arada var olduğu iddia edilebilir. İncelemenin ikinci aşamasında konunun bütüncül olarak anlaşılabilmesi için farklı oyuncak tipleri ve bunların oluşturulmasında rol oynayan kültürel adaptasyon taktikleri/halleri ele alınmıştır. İthal ve yerel ürünlerin oluşturduğu geniş bir yelpaze içerisinden seçilen yerli ve yerel şirketlerin ürettiği/ürettirdiği oyuncaklar belirlenen ölçütler üzerinden kategorize edilmiş ve tasarım karakteristiklerinin yanında aktörler tarafından tanımlanan tasarım ve üretim süreçleri belirlenerek incelenmiştir. Sonuç olarak oyuncak şirketlerinin yeni ürün geliştirmede geleneksel, popüler ve küresel bağlamda kültürel kavramların yanı sıra farklı üretim pratiklerini kullanarak geliştirdikleri çeşitli kültürel adaptasyon halleri sınıflandırılmış ve açıklanmıştır. Bu araştırmada öncelikle, şimdiye kadar ağırlıklı olarak sosyolojik ve ekonomik çerçevede ele alınan alternatif modernite ve kültürel adaptasyon şekilleri tasarım disiplini bağlamında tartışılmıştır. Günümüzde İstanbul’da göze çarpan oyuncak çeşitliliği ve bu oyuncakların karakteristiği üzerinden kent ekseninde küreselleşmenin nasıl yerelleştiği anlaşılmaya çalışılmıştır. Tüm bu tartışmalar ışığında tüm dinamiğin sosyal, ideolojik ve kültürel çerçevede oyuncaklar ve onların tasarım ve üretim pratikleri üzerinden nasıl okunabileceği üzerinde durulmuştur. Sonuç olarak, küreselleşmenin yerel aktörler ve dinamikler çerçevesinde yerelde kendine bulduğu karşılık veya karşılıklar yöntemleştirilerek endüstriyel tasarım bağlamında temelini pratikten alan teorik bir altyapı oluşturulmuştur.

Toys, more than being objects of play, reflect society’s relations to globalization on different layers. Besides of their consumption preferences, toys show how the people connect to these objects, what is currently popular and/or fashionable in their culture and period. These relations manifest themselves among others in the forms and typologies of toys, their production methods and the industrial organization of the sector and also in exploitation of cultural references in new product development. Contemporary theories of globalization state that globalization does not only work in a homogenizing and standardizing way. It is not a dominant wave of Americanization or Westernization, but the global dynamics are transformed and adapted by local actors. In the encounter of the Global and the Local, different modes of articulation emerge such as co-existence and synthesis, in addition to the dichotomic responses of acceptance and rejection. In that manner, toys embody an important issue of research, acting as the physical manifestations of local and global dynamics. This research aims to understand how design and production characteristics in toys have been -and are- adapted to the changing socio-economic characteristics of Turkey and Istanbul in particular. Regarding this, first, the emergence and development of toy production in the city is analysed. Starting from the first instances of systematic toy production, the transformation of production practices and different typologies have been analysed in relation to the changing urban structure; economic, social and cultural conjuncture of their times. The evaluation of different systems of design and production has established a background for understanding the contemporary structure. The geographical and industrial organization of the sector as well as the actors and networks are analysed to generate a comprehensive analysis. Then, different types of contemporary toys and tactics of cultural adaptation are studied to reach a comprehensive understanding of the issue. Toys are sampled, categorized and analysed both in means of design characteristics and design and production processes described by the company executives. As a result different instances of cultural adaptation were methodized, where toy companies facilitate elements of traditional, popular and global culture for their new product development objectives.