Başka bir gelecek üzerine spekülatif yaklaşımlar: Mimarlığı ya eğer sorusu ile düşünmek

Abstract

Başka türlü mümkünlüklerin altını deşme niyeti ile geleceğe yüzünü dönmüş "spekülasyon" kavramı, alternatifleri düşleyebilmek için potansiyel bir anlatı zemini oluşturmaktadır. Geleceğin olası yaklaşımları üzerine pratiklenebilmek adına adeta bir düşünce egzersizi olan spekülatif düşünce, kesin olmayan durumları varsayımlar üzerinden konuşabilme olanağı sağlayan aracı bir pozisyon edinmektedir. Burası ve var olmayan yer arasında bir köprü konumu edinen bu kavramsallaşma, alternatifler evreni üzerine düşünebilmek için "ya eğer" sorusunun, alternatiflere kapı aralayan potansiyeline sığınmaktadır. Nitekim koşulların lineer bir düzlemde kalamadığı zaman aralıkları, dinamik düşünceyi harekete geçiren ve alternatifler üzerine düşünmeyi gerekli kılan bir zemin tanımlamaktadır. Bu noktada mevcudun yetersizlikleri ve içinden çıkılamayan zamansallıkları karşısında "kriz" kavramına sığınmak ve içinde bulunulan kriz durumu karşısında alternatif olana ilişkin bir arayış geliştirmek, geleceğe yüzünü dönmüş anlatıları keşfetmek için bir eşiktir. Gezegenin mücadele ettiği durumlardan biri olan ve buna bağlı olarak mimarlık disiplinin de ilgi odağı haline gelen "Antroposen Çağı" kavramsallaşması günümüzde yeni kriz anlatısı zemini oluşturmaktadır. "İnsan Çağı" olarak açılımının gerçekleştirilebileceği bu yaklaşım, insana odaklanır tutunumu ile problematik durumların merkezine insan olan özneyi almaktadır. Nitekim bu yaklaşım çerçevesinde, 21. yüzyıl kriz anlatılarını iklim senaryolarının, küresel ısınmamın, biyoçeşitlilik kaybının, türlerarası eşitsizliğin meydana getireceği düşünülmektedir. Problemin insan olan öznenin tahakkkümünde, hiyerarşik bir ontoloji olduğuna yönelik geliştirilen kabul, spekülatif senaryolar ile incelenebilecek heterarşik bir yapılanmanın gerekliliğini ortaya koymaktadır. Bu noktada özneye ilişkin sunulan bu eleştirel tavır, geri plana alınan nesneye yönelik düşünce zemini kayganlaştırmaktadır. Nitekim insanın kurucu özne olmadığı, geleceğe bakan 21. yüzyıl spekülatif senaryolarının temel motivasyonu, insan ve insan olmayan tüm türleri aynı ontolojik düzlemde ele alabilme amacıdır. Bahsi geçen ontolojik kabul ise ancak spekülasyonun tanımladığı boşluklu, aralıklı, alternatifli, olasılık içerikli anlatılar ile mümkünlük kazanabilir. Öznenin nesne ile eş güdümlü bir hiyerarşide okunduğu bu yaklaşım, nesne üzerine şekillenmiş anlatıların önemini arttırır. Nitekim spekülasyon yapmanın nesne ile kurduğu ilişkiselliğe kuramsal bir zemin kazandıran Graham Harman'ın açtığı yerden Nesne Yönelimli Ontoloji kavramsallaşması, ilişkiselliklerinden arınmış bir nesne çerçevesi çizme gayesi taşımaktadır. Harman'a göre ilişkisellikler nesneleri indirgemekten başka bir tanım ortaya koymamaktadır. Bu bağlamda ilişkisel fazlalıklarından arındırılmış bir nesnenin buradan doğan boşlukları üzerine ancak spekülasyon yapabiliriz. Spekülasyon yapmanın nesne üzerinden sahip olduğu anlamlar geleceğin tasarım pratiklerine ilişkin alternatif bir yaklaşım geliştirme niyeti taşıyan mimarlık disiplini için de önemli yaklaşımlar içermektedir. Nitekim bu kavrayışı odağına alarak geliştirilen mimari terminoloji, geleceğin anlatılarına spekülatif bir kavrayış getirme çabasını ortaya koymaktadır. Nesneyi odağına alır bir tavır ile Nesne Yönelimli Mimarlık çatkısı altında toplanan spekülatif tasarım yaklaşımı, geleceğin mimari düzlemine ilişkin kavramsal bir takım sözler söyleme çabasını ortaya koymaktadır. Mimarlığın 1990'lar sonrasında alan söyleminden metinsel söylemlere geçişinde pratiklenen süreksizliği benimseyen bu kavramsallaşmayı, yeniden gün yüzüne çıkaran yaklaşım, ilişkisellikleri bertaraf edilmiş provakatif bir mimarlık çerçevesi çizme niyeti barındırmaktadır. Çünkü Nesne Yönelimli Mimarlık yaklaşımı, ilişkiselliklere hapsedilmiş bir mimarlık tasvirinin, ileri atılımlı zamansallıklar üzerine düşünmesinin mümkün olmadığını savunmaktadır. Bu bağlamda mimarlığın mevcut koşulların getirileri üzerinden okunmasına meydan okur bir tavırla, indirgemeciliği ve ilişkiselciliği reddetmektedir. Geleceğin zamansallıkları üzerine eğilen mimarlık nesnesinin keşfedilmemiş potansiyel anlatılarını ortaya koymak adına ilişkilerinden arınmış bir mimarlığın yeni anlam kümelerini açan, boşluklu yapısını inceleme niyeti taşımaktadır. İlişkiselliklerin bertaraf edildiği, insan olan öznenin tahakkümünden sıyrılmış, nesne ile aynı ontolojik kabul düzlemine sahip bir mimarlık yaklaşımı Tom Wiscombe'nin terminolojik kazanımı ile "kopuk mimarlık" olarak tasvirlenmektedir. Spekülasyon yapmanın dinamik anlatı zeminini kullanan bu yaklaşım süreksiz, aralıklı, açık uçlu, eklemlenebilen, merkeziyetsiz bir bakış geliştirerek yeni bir mimarlık tanımlaması yapmaktadır. Çalışma, bahsi geçen kopuk mimarlık kavramsallaşmasını merkezine alarak, yüzünü geleceğe dönmüş spekülatif bir mimarlık kavrayışı geliştirme gayesi taşıyan SCI-Arc Mimarlık Okulu akademisyenlerinin bu bağlamdaki yaklaşımlarının, projelerinin ve söylemlerinin incelenmesi ile sonlanmaktadır. Bu bağlamda mimarlara mimarinin sınırlarını yeniden keşfedebilmek adına spekülasyon yapmayı öğretmeyi hedef edinen okullardan biri olan SCI-Arc Mimarlık Enstitüsünün, teorisyen ve pratisyenlerinden Tom Wiscombe, Peter Trummer ve Gilles Retsin'in spekülatif, kopuk mimarlık kavramsallaşması ile geleceğin mimarlık anlatıları üzerine söylemlerini incelemek ve bu anlatıların mimarlık pratikleri içerisindeki konumlanışına bakmak, araştırmanın önemli bir merakını oluşturmaktadır.